Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

ҚОРА МУСИҚА
Иброҳим Ғафуров
таржимаси
I
Бу қисм атн и н г арзан даси , Худо сийлаган банда 
Уилфред М ижлстоннинг бошдан кечиргешлари. Бир 
п ар ч аги н а эту суякдан иборат бўлган бу ш ўринг 
к,урғур доим соатлар в а кўнғироқларнинг қисталаиг 
забти да я ш ар , эллик олти йилдан бери кўримсиз 
тош кўчалардан қатн аган и қатн аган , увок, в а бечо- 
раҳол, дилдираган бу одам чанинг турқи -таровати
кўча м агазинларининг хи ра ойналарида ак с этгани 
этган в а лекин н а бирон э р к а к в а н а бирон хотин 
унинг орқаси дан қайрилиб қ ар аган эмасди. Кейин 
ним а бўлдию бир зум унинг юлдузи балқиб кўтарил- 
ди - бир зумлик бу балқиш М ижлстоннинг ўзига бир 
ум рга тати ди - кўтарилди-ю , бир замонлар ҳазрати 
Илёснинг бош идан ўтгандай, уни ҳам ўзи йўқотиб 
кўйган ернинг англаб бўлмас ш аф ақгу н кўкларига 
кўтариб кетди.
Мен ун и «Универсал» н еф ть к о м п ан и яс и н и н г 
пўлатдан курилган д о кл ар и д а, чай қали б турган
тан кер д ан к а тт а бўлмаган Ринкон деган ш аҳарча- 
д а учратганм ан. Бу ерда бир қатор уйлар туш ган 
в а бир қатор пальмалар ўсган биттагина кўча бор. 
Кўча тупроғи яланг оёқларнинг қи й ш и қ изларига 
тўла, унинг бетида кундузлари кўланкалар кўлка- 
ланиб ётади, тунлари эса й и р и к ярқирок, юлдузлар 
шуълалар сочади.
167

---

- У Ш татлардан келган, - деб ай ти ш арди менга. -
Бу ерда йи ги рм а беш йилдан бери яш ай д и . Шунча 
в а қ т ўтса ҳам зи ғи рча ўзгаргани йўқ. И спанчасига 
лоақал ў н таги н а сўзни билмайди. Рост, ф а қ а т ки- 
йимлари тўзиб кетди, холос.
Кўриниш дан уни ж у д а қ ар и деб ҳам бўлмасди, 
в а қ т уни ш аф қ атси з пийпалаб ўтм агандай эди. Шу 
ерлик халқнинг и ч и д а йигирм а беш йилдан бери 
ҳ аёт кечириб, ун и н г ти ли да бир оғиз ҳам гапи- 
ролмас, эндиликда ш у ҳ асратд а ўтиб кетади ган га 
ўхш арди, чамаси! У ҳеч ерда ишламасди: ж у д а маъ- 
сум, ҳаддан таш қари маъсум одамча эди. Ж орж Эйд 
м асалларидаги 1890 йилги пресвитер м аскар ад и га 
дайди либосида ч и ққан ҳисобчига ўхш аш , аф тидан, 
ж у д а ғариб, п ар р и х та в а бахтиёр зот.
Ҳа, ғоят бахтиёр в а ғоят қаш ш оқ.
- Балки ҳ ақ и қ атан ҳам камбағалдир, эҳтимол, 
ў зи н и ф а қ а т к а м б а ғ ал қилиб к ў р с а та ё тга н д и р . 
Лекин энди ахир, уни ҳеч н ар са қилолмайдилар. 
Унга буни ян ги келган п ай тлари д аёқ айтганм из. 
«Бу қ ан д ай ю риш , - деганм из унга, - иш лат пулла- 
рингни, м аза қилиб, роҳат-ф ароғатда қун кечир. 
Сувлар оқиб, излар босилиб кетгандир аллақачон». 
Агар мен т а вак к ал и га олиб ўғирлик қилсаму кейин 
то ўла-ўлгунимча ш у лаҳад оғзида қийналиб ўтади- 
ган бўлсам, уларни н и м а қилиш ни ўзим билардим!
- «Уларни» деганингиз ним а?
- Пуллар. У пул ў ғи р л аган , к е й и н ж у ф т а к н и
ростлаб қолган. Бўлмаса бу ерга келиб, н и м а қилиб, 
йигирм а беш йилдан бери яш аб юрибди! Куннинг 
ботиш ини том ош а қилиб ю рм агандир, ахир?
- Бой-бадавлат одамга турқи ўхш амайди, - дедим.
- Рост айтасиз. Унда давлат ни м а қилсин! Лекин 
аф т-б аш ар аси н и бир қаранг! Б у н ақ а одам ўғир- 
ли кн и ҳам эплаб қилолм айди. Ў ғирлаганда ҳам
168

---

кейин н им а қилиш ини билмайди. Гапингиз тўғрига 
ўхш айди. Оёғини қўлига олиб қочган-да, бўйнига 
тавқ и лаънатдан ўзга н арсан и осиб келган эмас. У 
қочиб келган ер д а эс а биров м аза қилиб, пуллар- 
ни совуриб ётибди, тағин ҳ а ф т а д а и кки м аротаба 
черков хорида овозини баланд қўйиб аш ула ҳам 
айтади, денг.
- Нима, кўпинча шундай бўладими? - деб сўрадим.
- Ҳа, худди м ан а ш ундай, тусини ел есин булар- 
нинг. Ж уда ҳам битиб кетган разил махлуқ ўзини 
қуруққа олиб қочади, бош қаси - аҳм оқларнинг энг 
аҳмоғи эса, гарчи ум ри да қўлига и кки яр и м минг 
уш лам аган бўлса ҳам , анов рази лга чўғ устидан 
п и ста олиб бериб туради. И кки яр и м минг-а! Анов 
аллакимнинг чўнтагига кирса, бу озмунча пулми! 
Лекин барини йиғиш тириб, минг чақи ри м н ар и га 
оёқ ж уф тлаш га тўғри келса в а бунинг йўлкиралари- 
ни ҳам ўз ёнидан тўласа, қ ан ч ага ҳам етади дейсиз 
ш унча пул?
- Қ анча в а қ т га етади? - деб сўрадим.
- Кўпмас, и к к и йилга. Уф-ф! Ундан кейин мен...
- У тилини тиш лаб қолди в а м енга олайиб тикилди. 
Ҳолбуки, ўр там и зд а турган қ а ҳ в а в а ноннинг пули- 
ни мен тўлаган эдим.
- Сиз ўзингизни ким деб ўйлаяпсиз ж уда? Пин- 
кертонм исиз?
- Э, йўғ-э, сизни х а ф а қилмоқчи эмасдим. Икки 
я р и м м и н г д олларга қ а н ч а в а қ т я ш а й д и , ш уни 
билмоқчийдим.
- Ким айтди сизга, унинг и к к и яр и м м инг дол- 
лари бор деб? Мен ш унчаки омади ra n деб айтдим, 
холос. Унинг ҳатто и кки юз эллик доллари ҳам ҳеч 
қачон бўлган эм ас. Агар бўлганда ҳам , яхш илаб 
беркитиб қўйган, ҳали бирон ж о й д а чириб ётган 
чиқар. Бу ерга тилини осилтириб келди-ю, оғирли-
169

---

ги бўйнимизга туш ди, бизнинг м еъдам изга теккач, 
мексикаликлар ҳузурига ю киниб борди. Одам ҳам 
ш ундай бўладими, ўғирлик пул устида ш унчалар 
ти траб -қақш аб ўтирса-я, я н а анов и сқи рт мекси- 
каликларга сиғинди бўлиб юрса-я! Ваҳоланки, о к, 
одам ларга ўхш аб я ш а с а бўлади-ку.
- Э, балки, ҳеч қ ан д ай пул-мул ўғирлам агандир?
- дедим.
- Унда бу ер д а н и м а қилиб ю рибди?
- Мисол учун, мен ҳам ю рибман-ку бу ерда.
- Сиз ҳам балки қочиб келгандирсиз, мен қ а е р ­
д ан билай?
- Ҳ амма ra n ш унда, билмайсиз, - дедим.
- Билиш ни ҳам истам айм ан. М енинг н и м а иш им 
бор. Ҳар ким ни нг таш ви ш и ўзига етарли. Б ош қа- 
ларни билмайман-у, лекин мен уларнинг иш лари- 
га бурнимни ти қм оқчи эмасм ан. Лекин иш ончим 
комилки, одам, ай н и қса, оқ танли одам нинг Худо 
билади, н и м а баҳонаси бўлиши мумкин... у... Ҳозир 
энди ҳеч қан дай баҳонанинг ўзи ҳам қолмаган бўлса 
керак. Лекин оқ танли одам ум рининг қолган-қут- 
ган кунларини ў ткази ш учун бу ерга келган деб 
мени иш онтирм ай куя қолинг.
- Нима, сиз ўғирлик - бирдан-бир сабаб деб ўй- 
лайсизми?
У менга наф ратом уз в а ҳатто иж ирғаниб қаради.
- Мабодо, эн ага к е р а к эм асм и ўзларига? Одам- 
л ар н и яхш илаб билиб олм агун и н ги зча э н а га с и з 
ю риш ингиз мумкин эмас. Ким бўлиш идан қ атьи
н азар, ҳар бир ким са, ҳатто ч ер ко вд а ҳам м адан
к ўра баландроқ овозда аш ула ай тса ҳам, агар қўлга 
тушмаслигига иш онса, албатта, қўймайди, ўмариш - 
га ҳ ар ак ат қилади. Сиз ш уни ҳам туш унм асангиз, 
яхш иси, тезроқ уйингизга ж ўнаб қолинг, ойижо- 
нингизнинг этаги га беркиниб ётинг.
170

---

Мен кўчанинг нариги бетидаги М ижлстонни ку- 
затиб ўтирардим. У дарахтлар таги д а чанг-тўзонда 
ўйнаётган бир тўда қип-яланғоч болакайлар олдида 
турар, ўзи ж у д а аф тодаҳол, ки й и м лари тўзиган, 
устига ти к газлам асидан худди қопдек осилиб тур­
ган яғир ш им илган эди.
- Нима бўлганда ҳам, - дедим мен, - бу нарса- 
ларнинг бари уни си ра таш ви ш га солмайди чоғи.
- Уними? Э, бирон ним адан таш виш лани ш ҳатто 
етти ухлаб туш и га ҳам кирм ай ди. Ақли етмайди 
бунга.
Ғоят қаш ш оқ в а ғоят бахтиёр. Ниҳоят, вақти-со- 
ати етиб у билан бирга нон в а қ а ҳ в а баҳам кўриб, 
яқи н д ан тан и ш и ш га муяссар бўлдим. Йўқ, ундоқ 
эмас! Мен ҳалиги биринчи ҳам суҳбатим га ўхш а­
ган унинг ш ўрпеш она ватандош лари - ҳ аётд а кўп 
эзилган, тўзган, доим соч-соқоллари ўсиб ю ради- 
ган, қачон қ арам ан г, к аф е в а барларни тўлдириб 
ўтириб, тиш лари инж удай оппоқ қорам ағиз, назо- 
катли, ўйчан, ерли киш илар орасида ш овқин-сурон 
кўтариб, оқ танлиларнинг афзаллиги, бош ларига 
туш ган турли ноҳақлик в а х аф агар ч и л и к л ар д ан
в ағи р л аш и б сў зл аш ад и га н к и м с а л а р д а н а н д а к
ҳоли қолишим билан ўзим уни биргаликда нонуш та 
қилиш га такл и ф қилдим. Бунга уни бир амаллаб 
кўндирдим. Мижлстон белгиланган в а қ т д а келди. 
Устида ўш а ки р-чи р ш им, лекин бус-бутун дазмол- 
ланган оқ кўйлак ки й ган эди. Ва ҳатто соқоллари 
ҳам қиртиш лаб олинганди. Меҳмоним қадрини ерга 
урм ай, ялтоқланмай ўтирди. Ф инжонни қўлига ол- 
ган да эса унинг бармоқлари қалтираётганига кўзим 
туш ди, - уни ж у д а қийналиб оғзига олиб борди. 
Менинг назари м н и пайқаб, биринчи м ар та менга 
бош ини кўтари б қ а р а д и . Ш унда у н и н г кўзлари 
н ақ ад ар қартай и б қолганлигини сездим.
171

---

- И кки кун бўлди туз тотм аганим га, - деди узр 
сўраган каби.
- Икки кун дейсизм и?
- Иқлим бу ерда иссиқ. Кун иссиқ бўлса, одамга 
кўп н а р с а к ер ак м ас. Оч бўлсанг, ку ш д ай енгил 
ю расан. Бу ерга дастлаб келган пайтларим овқат 
в а ж и д а н а н ч а қ и й н а л га н м а н . Л екин у й д а денг, 
о вқат ейиш ни ж оним дан ҳам яхш и қўрардим.
- Тушунарли, - дедим.
Унинг ш унча йўқ дейиш ига қарам ай, гўшт келти- 
риш ларини сўрадим. Этни охиригача - қолдирмай 
еди.
- Буни қарангки, - деди у. - Й игирма беш йилдан 
бери бунчалик м а за қилиб о вқатл ан м аган эдим. 
О дамнинг ёш и ўтиб қолгандан кейин эски одат- 
лардан қутулиши қи й и н бўларкан. Ҳа, сэр. Уйдан 
чиқиб кетганим дан бери бир м ар та ҳам тузукроқ 
овқатлан м аган .
- Энди уйга қайтиб бормайсизми? - сўрадим мен.
- Э, йўқ. Менга шу ер маьқул. Бу ерда яш аш осон. 
Ҳеч қан д ай таш ви ш йўқ. Э рталабдан кечгача ним а 
қилсанг, ихтиёринг ўзингда (мен олдин архитектор 
қўлида чи зм акаш ли к қилганман). Йўқ, о рқага қ а й ­
тиб н им а ҳам қилдим.
У ю зимга қар ад и . Чеҳраси сергак в а ўйчан бў­
либ қолди, болалар бирор сирни айтиб бермоқчи 
ёки ҳи коя қилм оқчи бўлсалар, ш ун дай қ и ё ф а г а
кирадилар.
- Менинг қ а е р д а ётиб ю риш им хаёлингизга ҳам 
келмайди.
- Рост айтасиз. Ўзингиз айтиб бера қолинг.
- Чордоқда ётам ан. Ҳов ан ави барнинг орқаси- 
да. К ом панияга қараш ли уй. Б ош қарувчи мистер 
Уидрингтоннинг хотини миссис Уидрингтон ўш а 
ерда ётиб ю риш им га и ж озат берган. Баланд, тинч
172

---

ж о й , ф а қ а т к а л а м у ш л а р ю гурги лаб ю р и ш ад и . 
Лекин бировнинг уйи бўлгандан кейин н и м а ҳам 
дердинг. Лели уй ҳам деб бўлмайди. Уни каламуш - 
хона деяверинг... Аммо қизиғи бунда ҳам эмас. - У 
м ендан кўзларини узмай турарди. - Буни ҳеч қачон 
тополмайсиз.
- Ҳатто уриниб ҳам кўрм айм ан, - дедим мен. У 
ҳамон м ендан қўзини узмасди.
- Сизга ҳозир ётадиган тўш агим ни гапириб бер- 
моқчийдим.
- Тўш ак дейсизм и? - қайталаб сўрадим мен.
- Боя айтдим-ку, тополмайсиз деб.
- Н има ҳам қилардик, - дедим мен. - Сиз ют- 
дингиз.
- Мен бир ўрам толнинг устида ётаман.
- Нима?
- Тол дейм ан.
Унинг чеҳраси очиқ, осуда, овозида қувонч билан 
бамайлихотир сўйлар эди.
- Кечаси бўлганда, толни ёзиб ётам ан, эрталаб 
я н а ўраб бурчакка қўяман. Уй ҳам саран ж ом денг. 
Я хш и-а, тў ғр и м и ? Н а чой ш аб к е р а к в а н а к и р
ю виш . Бу ердан бош қа ж ойга қўчмоқчи бўлсанг, 
ўринни тахлайсану соябондай қўлтиғингга қисти- 
риб ж ўнаб қоласан, вассалом.
- Оилангиз борми? - сўрадим мен.
-Й ў қ .
- У ёқда, уйингизда-чи?
Мижлстон ж уда хотирж ам кўринарди. Ўзини стол 
усти да бир н ар сал ар н и кў р аётган д ай қилиб ҳам 
кўрсатм асди. У бир зум ўйланиб қолган бўлса-да, 
лекин кўзларини хаёл тумани қоплагани йўқ.
- У ёқда, уйда хотиним бор. Унга бу ернинг об-ҳа- 
воси унчалар тўғри келм аса ҳам керак. Бу ж ойни 
у ёқти рм аган бўларди. Лекин у яхш и яш ай д и . Мен
173

---

суғурта пулини доим ўз в ақ ти д а тўлаб турганм ан. 
Анча пул ў тказган м ан - ҳ аф таси га етмиш беш дол­
лар оладиган ч и зм ак аш ш унча кўп пул суғуртага 
тўлаш и м ум ки н ли ги га и ш о н м аган бўлардингиз. 
С уғуртани нг қ ан д ай л и ги н и б и л ган и н ги зд а то за
ҳайрон қолардингиз-да. Хотиним эса пулни теж аб 
қолиш га ёрдам берарди; у ж уда яхш и хотин. Энди 
пулларнинг ҳам м аси унга қолди. Қандини урсин, у 
ш унга арзийди. Ундан кейин м енга пулнинг ним а 
кераги бор дейсиз?
- Уйга қай ти ш ниятингиз йўқ экан -д а?
- Йўқ, - деди у.
У м ендан кўзларини узмас, кўзларида я н а бир 
н арсан и бўйнига олиш га тай ёр турган болаларда 
бўладиган ғалати и ф о д а ғилтиллаб кўринди.
- Мен бир иш қилиб кўйганман. Тушундингизми?
- Тушундим.
- Йўқ! Сиз ўйлагандан кўра бутунлай бош қа н а р ­
са. Анавилар ўйлаб ю рганидан кўра ҳам бош қа. - У 
ўз ватандош лари томонга имо қилди. - Умрим бино 
бўлиб мен пул ўғирлаган эм асм ан . М артага ҳам
доим ш ундай дердим , - М арта - м енинг хотиним, 
миссис Мижлстон, - пулни ш ундоғам иш лаб топиш
қийин эмас, ш ундай бўлгач, бош ингни х а в ф остига 
қўйиш нинг н и м а ҳож ати бор? Ишла, вассалом! Биз 
ахир қийналиб яш аётган и м и з йўқ-ку, дердим унга. 
Албатта, биздан ан ч а яхш и тураётган одамлар ҳам 
бор. Лекин ҳар ким ники ўзига. Ж ўж а бўлиб туғилган 
экансан, барибир ҳеч қачон бургут бўлиб қолмай- 
сан, охири товуқ бўласан холос. Ана ш ундай д ер ­
дим унга. Хотиним менга кўм аклаш арди, биз яхш и 
я ш а р д и к . С уғуртам из қ ан д ай л и ги н и с и зга айт- 
сам, сиз иш онм аган бўлардингиз. Йўқ, хотиним ҳеч 
н ар сага муҳтож бўлгани йўқ. Н има деб ўйласангиз 
ўйланг-у, лекин бу ёғига си ра ш ак-ш убҳа қилманг.
174

---

- Мен ҳам ҳеч н ар сад ан ш убҳаланаётганим йўқ,
- дедим.
- Кейин мен бир иш қилиб қўйдим. Ш ундай, сэр.
- Н им а қилиб қўйган эдингиз? М енга айтиб бе- 
ролмайсизми?
- Вир иш қилиб қўйдим. Ш ундай иш ки, бундайи 
оддий одам ларн и н г бош ларига аҳ ён -аҳ ён д аги н а 
туш иш и мумкин.
- Ҳар ҳолда н и м а бўлган эди?
У б аш ар ам га қар ад и .
- А йтиб б е р и ш д а н қ ў р қ м а й м а н . Ҳеч қ а ч о н
қў р ққан эм асм ан. Ф ақат ановлар, - у я н а бошини 
қимирлатиб н ари роқд а ўтирган ю ртдош ларига имо 
қилди, - барибир ҳеч ним ани туш унмаган бўларди- 
лар. Улар ra n н и м а устида бораётганини билмай- 
дилар. Сиз эса бош қача одамсиз. Сиз туш унасиз.
У м ендан кўзларини узмасди.
- Мен ум рим да бир м ар та ф а н бўлганман.
- Ким?
- Фан. Эсингиздами, эски китобларда ҳикоя қи- 
линади, улар қизил м ай ичиш ни яхш и кўрадилар. 
Румо ёки Ю ноннинг бой сенаторлари эс а кўнгил 
ҳуш и учун қадим ги узумзорни в а ёхуд эскидан қол­
ган чангалзорни бузиб, ўрнига чорбоғ қурмоқчи бў- 
лиш ади, чангалзор в а эски токзорлар эса Худонинг 
суйган ж ойи бўлади, бойваччалар эса полициянинг 
кўзи д ан у зо қ р о қд а бўлиш ни ёқти р ад и лар , аммо 
эр и бор хотинлар у ер л ар д а қи п -ялан ғоч бўлиб, 
диркиллаб ўйноқлаб ю ри ш лари Худога ун чали к 
ҳуш келмайди, а н а ш у н д а ўрмон Худоси... ҳаҳ, оти 
ним айди?
- Пан, - дедим мен.
- Х удди ўзи. П ан. У ҳ а л и ги н д а қ а одам ларн и
қ ў р қ и ти ш учун ғал ати м ахлуқларн и ю борган ... 
я р и м т а к а ...
175

---

- Э-э, ф авн лар, - дедим мен.
- Худди ўзи. Фанлар. Мен бир м ар та а н а ш ундай 
ф ан бўлганман. Мени болаликдан Художўй қилиб 
тарбиялаш ган, оғзимга бир томчи ҳам олмаганман, 
ч ек м ага н м ан , у м и ди м борки, д ў зах га ҳ ам туш - 
м айм ан. Лекйн, а н а И нж илда айтиладики, бундай 
махлуқларни тўқиб чиқариш ган, ўзи йўқ. Ким ним а 
деб ўйлаш ини билмайман-у, лекин ўзимга келганда, 
гапнинг очиғи, буни тўқима, бўлмағур ran , деёлмай- 
ман. Мен бош имдан ш ундай бир н ар сан и кечир- 
дим ки, бунақаси оддий одам нинг пеш онасига ҳар 
куни ҳам туш аверм айди. Ҳ аётимда бир м аротаба 
мен ф ан бўлганман.
II
Мижлстон ч и зм а к а ш бўлиб и ш лай ди ган у ста­
хон ада миссис Ван Д ай м и н г чорбоғининг ғаройиб 
лойиҳаларини м уҳокам а қилиш ар, турли чизмалар 
в а нусхаларини тайёрлаш арди. Чорбоғ туш адиган 
ер д а ўтлоқ в а ўрмон, ж анубий ён бағри да эс а ток- 
зорлар бор эди. «Жуда яхш и ж ойлар, - дей и ш арди
устахонада, - лекин у ерда туриш уларга барибир 
буюрмайди».
- Нега энди? - деб сўрадим М ижлстондан.
- У ерда ғаройиб иш лар бўлиб тураркан . Мисол 
учун, ан ч а илгари Янги Англиядан бир одам келиб 
бу ерларда ўрнаш ганлиги, то кзо р л ар га яхш илаб 
қараганлиги ҳ а қ и д а ҳи коя қилиб бериш ган эди, 
ч ам аси , узум сотам ан, деб ўйлаган бўлса керак. 
Б алки мураббо в а ш инни пиш ирм оқчи бўлгандир, 
ким билади. У ях ш и ҳосил етиш тирган, лекин денг, 
ҳосилни йиғиб ололмаган.
- Н има учун?
- Оёғи синган. Унинг ерларида эчкилар билан 
битта қар и т а к а ўтлаб ю раркан . Ана ш у та к а н и
176

---

токзордан си ра ҳайдаб чиқаролм ас экан. Нималар 
қилиб кўрм аган дейсиз, лекин ҳеч иложини топол- 
м аган. Кейин у узум узгани к и р ган д а, т а к а уни 
сузиб йиқитибди, ў ш ан д а унинг оёғи синган экан. 
Кўклам чиқиш и билан кўчиб кетиб қолибди.
Тағин бир итали яли к ҳ а қ и д а айтиб бериш ган 
эди, у ўрм оннинг нариги ёғида турган экан. У ҳам 
м ай соламан деб узум етиш тираркан. Аввал иш лари 
роса ю риш ибди. О мади чопиб, м айи талаш бўлиб 
кетибди. Шунда у м айга сув билан спирт қўш адиган 
одат чиқарибди, тоза бойибди. Олдин м айни от- 
а р а в а д а элтиб сотиб юрибди. Ўрмон ичидан ўзи йўл 
ҳам солган экан. Лекин пули кўпайгандан кейин юк 
м аш и н а сотиб олибди. Кейин м ай га я н а я м кўпроқ 
сув в а спирт қўш аверибди, пули олдингисидан ҳам 
кўпайиб кетибди. Ш ундан сўнг аввалги сидан ҳам 
каттароқ м аш и н а сотиб олибди. Б и р куни кечқурун 
узум ортиб келаётса, қ а тт и қ ш ам ол турибди-да, 
ш ундан кейин у қайти б келмабди. Хотини уни тонг 
отганда топибди. М аш ина йўлдан ағдарилиб кетиб, 
таги д а қолиб ўлган экан.
- Бунга ернинг н и м а дахли бор? - сўрадим.
- Э, мен эш итган гапларимни айтиб беряпман-да. 
Ўша ернинг одамлари, ҳам м а бало ж ойнинг ўзида, 
деб ўйлаш аркан. Тўғри, улар ҳам м аси қиш лоқнинг 
жоҳил в а оми одамлари, балки бунинг учун ҳам, 
а ж аб м ас к и , ш у н д ай деб ўйлаб ю рган бўлсалар. 
Лекин ў ш а ж о й д а уларнинг биронтаси ҳам туриш - 
ни и стам ас э к а н , ш унинг учун ҳам м истер Ван 
Д ай м и н г ерни арзонгин ага сотиб олган. Р аф и қаси
учун олган. Э рм акка. Ҳали чизмалар ҳам тай ёр бўл- 
м асдан хотини бир поезд одамни ерини кўрсатгани 
олиб борибди. У ер д а эса ҳали ҳатто қоровулхона 
ҳам йўқ эди, йўл ҳам туш м аган эди, ҳеч н ар са йўқ, 
ф а қ а т ўтлоқда одам бўйи б ар авар майса-ўланлар
177

---

ўсиб ётар, адир ён бағрида эса токзорлар чакалак 
бўлиб кетганди. П арк-авеню да турадиган бойвач- 
чаларга хотин туш унтира кетибди: м ан а бу ерда 
м еҳмонлар ту р ад и ган худди К олизейга ўхш аган
к ўра бўлади, бу ер д а эса худди Акрополга ўхш аган 
гар аж курилади: токзорларни бош дан-оёқ кўпориб 
таш лайм ан, ён бағирликда теп ад ан п астга қараб 
ўриндиқлар туш иб келади - очиқ театр ш у ерда 
бўлади, театр д а биз ўз пьесаларим изни ўйнайм из. 
Утлоқ ўрн и да кўл бўлади, кўлда моторли рим ке- 
м ачаси сузади, унда ёстиғу кўрпачалару ҳам м аси 
бўлади, бемалол ётиб айш қиламиз.
- Мистер Ван Д ай м и н г н им а деди?
- И ндам ай турган бўлса керак. Н омигагина эр. 
Б и р саф ар у хотинига ш ундай деб қолди: «Шош- 
ма-чи, М этти...»Хотини эса устахонада тўппа-тўғри 
ҳам м ам изнинг олдимизда ш ар тта эр и га ўгирилиб 
қарад и -д а, бобиллаб берди: «Мен сенга Мэтти эмас- 
ман!»
Мижлстон и н д ам ай қолди. Кейин я н а тилга кир- 
ди.
- Хотини П арк-авен ю да туғилган аслзодалардан 
эмасди. Ҳатто уэст-честерлик ҳам эмас. У Покип- 
си да туғилган. Қизлик чоғида унинг исми ш ар и ф и
Л ампкин эди. Ана энди ўзингиз топиб олинг! У Ван 
Д айм инглар хонадонига мансуб олмосу ж авоҳир- 
ларни тақиб газетага суратга туш ганида, сурат та- 
гига миссис Ван Д ай м и н г бир пайтлар П окипсида 
яш аган мисс М атильда Л ампкиннинг худди ўзи деб 
ёзилмаган эди. Йўқ, сэр. Ҳатто газеталар ҳам буни 
эслаш га ж уръат қилмаган эдилар. Афтидан, мистер 
Ван Д айм ингни ҳам бунга ю раги бетламасди, ма- 
бодо, устахонада бўлганидек, унда-м унда тилдан 
адаш иб қолмаса. Ў ш анда ҳам хотини ш а р т та бет- 
гачопарлик қилганди: «Мен сенга Мэтти эмасман!»
178

---

Шўрлик эри турган ж ой и да қотиб қолди, тили танг- 
лайига ёпиш ди, ўзи ки чки и аги н а увок, одам денг,
- м енга сизга ўхш айди деб айтиш арди. Аъло навли 
сигарасини кўлқопига аста-ас та урган ича, ю зида 
юз қолмаган, кулмоқчи бўлган, лекин кулиш ини 
ҳам билмаган бир алф озда турибди денг.
Улар олдин уйни қуриб битказиш ди. Қулинг ўр- 
гилсин уй бўлди ўзиям - Ван Д айм ингнинг ўзи ло- 
йиҳасини чизган эди-да! Бу саф ар у боплаб адабини 
берган шекилли, хотини мик, этолмади. Мэтти-нэтти 
деб ўтирм аган бўлса керак. Хотини ҳам, «Мени ун- 
д ай деб чақи рм а, тилингни тий!» деб ай ти ш га ю рак 
бетламаган шекилли. Балки у уй куриш дан бош қа 
иш ларга аралаш м асли кка хотинига сўз бергандир. 
Уй ч и н дан ҳам ж у д а чиройли чикди. У адирнинг 
теп аси д а ўрм он ч ети д а ж ой лаш ган эди. Уйнинг 
бир қисм и оғочдан курилганди. Уй бу ерга ш унча- 
лар мос туш ган эдики, худди бир асрд ан бери а н а
ш у ж ой д а турганга ўхш арди. Й ирик хари оғочлар 
бўлиши к ер ак бўлган ж ойлари й и р и к харилардан, 
ғиш т билан териладиган ерлари таш иб келтирил- 
ган ғиш тдан, баъзи ж ойлари эса т ах та қопламалик 
қилиб курилган эди. Уй ўз ж ой и га туш ганди. Кўзга 
таш ланиб турмасди. Менинг н и м а дем оқчи бўлга- 
нимни туш уняпсизми?
- Туш уняпман. А фтидан, туш унянман.
- Лекин Ван Д ай м и н г бош қа ҳеч н ар сага мут- 
лаҳо аралаш м ади, н а хотини ай тган йўлларга ва 
н а Акрополларга.
У м енга ҳаттик, тикилди.
- Б аъ зан мен ўйлаб қолардимки...
- Н имани?
- Боя айтдим-ку, биз у билан ж у д а ўхш аш эдик, 
б)лйимиз ҳам бир...
У м ендан кўзларини узмасди.
179

---

- Ш ундан денг, н азари м да, биз у билан ю рак- 
д а н очи қчаси га суҳбатлаш сак бўлаверадигандек 
туюларди, гарчи у аъло костю млари, акц и ялари , 
темир йўллари бўлган Ван Д айм инг, мен эса ҳаф та- 
сига етмиш беш доллар оладиган бруклинлик оддий 
чизм акаш , ёш и ҳам ўтиб қолган бир одам эдим. Шу 
денг, мен истаган п ай тд а унга ю рагимдаги бор гап- 
ларим ни тўкиб солишим, у эса ўз дард-ҳасратлари- 
ни мен билан ўртоқлаш иш и м ум киндай туюларди. 
Ш унинг учун ҳам мен баъзан ўйлаб ҳолардим ки...
У менга синовчан, қаттик; разм солиб қаради .
- Э ркаклар хотинларга қ ар аган д а ф аросатлироқ 
бўладилар. Улар н и м ага бурун суқмаслик керакли- 
гини яхш и роқ билиш ади. Улар Худога иш онади- 
ларм и йўқми, бундан қатьи н азар. Майли, гарчи 
умуман ҳеч н ар сага иш онм асалар ҳам.
У менга ж у д а синчиклаб қараб ўтирарди. Кейин 
худди би р вар ак ай ҳ атьи й бир қар о р га келган ки- 
ш и дай деди:
- С и зга б у л ар н и н г ҳ а м м а с и аҳ м о ҳ л и к бўлиб 
кўринади.
- Э, ним алар деяпсиз. Асло ундай эмас!
У м ен га си н чковлан и б ҳ ар аб ту р ар д и . Кейин 
кўзларини четга бурди.
- Шундай кўринади. Ф ақат сизнинг ваҳтингизни 
оляпман, холос.
- Ундай эм ас деяпм ан-қу. Чин сўзим! Ростдан 
ҳам, бу воқеан и ж у д а эш итгим келяпти. Д унёда 
одамлар ҳам ма нарсани билиб бўлдилар, деган гаига 
иш онм айм ан.
У кўзларини м ендан узмасди.
- Д унё ҳози рги дай бўлиши учун миллион йил 
к е р а к бўлди, дейиш ади , - деб давом этдим мен. -
Одам боласи эса етмиш йил и чи да дунёга келиб, 
ҳариб-чириб, омонатини ҳам топш ириб улгуради.
180

---

У ҳам м асига ж и н д ай шубҳа билан қарай д и ган да- 
раж ада. Ахир қачон ш унча нарсан и билиб улгуради 
дейсиз?
- Рост, - деди у, - тўғри н ар сан и тўғри дейиш
керак.
- Хўп, сиз баъзан ним аларни ўйлар эдингиз?
- Ўйлардимки, агар мен бўлмаганимда, ановлар 
уни танлаган бўлишарди. Хўш, ў ш а Ван Д айм ингни 
м енинг ўрним га танлаган бўлишарди.
- Улар дейсизм и?
Виз бир-биримизга ж уда ж иддий в а ж у д а хотир- 
ж ам қараб турардик.
- Мен Янги Англиялик йигитга т ак ан и в а италия- 
ли кка қ ар ш и бўрон ю борганларни ай тяп м ан.
- Э, ш ундай дем айсизм и. Б ундан чиқди, улар­
нинг қўлларига сиз туш иб қолмаганингизда, улар 
м истер Ван Д ай м и н гн и тан лар эк а н л ар -д а. Сиз 
уларга н ега к е р а к бўлиб қолдингиз?
- Ана ш уни сизга ҳикоя қилиб берм оқчим ан-да. 
Б у и ш га қ ан д а й дучор бўлганимни. Лекин мени 
танлаганларидан мутлақо хабарим йўқ эди. Бунинг 
устига мени оддий одамлар қи см ати га кам дан -кам
туш адиган и ш га танлаш ган экан. Ҳ аммаси мистер 
К артер (архитектор, м енинг бошлиғим) Ван Д а й ­
м инг хоним дан иш ни тезлатиш ҳ ақ и д а буйруқ ол- 
гандан кейин бошланди. Мен боя айтиб бердим ше- 
килли, уйни қуриш гани в а турли-туман меҳмонлар 
келиб, энди ҳар турли Колизейлару Акрополларни 
қ ан д ай кураётганларини том ош а қилиш ганлари- 
ни. Ана ш унда биз ҳам буйруқ олдик. Хоним теп а 
ён-бағрида узумзор ўрнида қуриладиган очиқ театр- 
нинг эскизларини тезроқ тайёрлаб бериш ни талаб 
қиларди. Меҳмонлар Акрополлар в а Колизейларни 
қ ан д ай қури ш аётган и н и бемалол ўтириб томош а 
қилиш син, деб ўйлаган шекилли. Хоним шу м ақсад-
181

---

д а токларни ҳам қўпортира бош лаганди. Ш ундан 
кейин мистер Картер чизм аларнинг нусхаларини 
п ап к ага солди-да, и к к и кунга чиқиб келинг деб, 
мени ж ўнатиб юборди.
- Ўша ж ой қ аердай ди ўзи?
- Билмайман. Узоқда, тоғлар ичида. Ўша тоғлар- 
д а одамлар ж уда сийрак яш аш ади. У ерда ҳаво кўм- 
қўк мовий, салқин ш амол эсиб туради. Қарағайлар 
ш амолда гувиллайди, худди арғанун чалган каби, 
лекин, албатта, арғанун сасларидай созланган эмас. 
Созланмаган кўйи гувиллаш арди ў ш а қарағайлар. 
Лекин а н а ш у ернинг ан и қ қаердалигини рости, 
билмайман. Мистер Картернинг ўзи чи п та олдирган 
в а бекатда сизни одам кутиб олади деганди.
Албатта, мен д ар р о в М артага қўнғироқ қилдим, 
уйга тайёргарлик кўргани ж ўнадим . Келсам, кўча- 
лик костю мларим яхш илаб дазмолланган, туфлила- 
рим ярақлай ди денг. Лекин буларнинг ун ча ҳож ати 
ҳам йўқ эди, қиладиган иш им нусхаларни беришу 
қ ай ти ш . Л екин М арта, у е р д а қ а н д а й одам лар 
йиғилиш ини ўзинг айтган эдинг-ку, деди. «Шундай 
борсанг, улардан си р а ҳам қолиш майсан, - деди 
у менга. - Майли, улар бой-бадавлат бўлсинлар, 
уларни газеталарда ёзишсин. Лекин сенинг улардан 
кам ж ойинг йўқ». Кўркам костю мда, п ап к ан и қўл- 
тиғим га қистириб поездга ўти раётган и м да унинг 
м енга айтган охирги сўзлари шулар эди: «Уларни 
газеталарда ёзиш са ҳам, барибир, сенинг улардан 
қолиш адиган ж ойинг йўқ». Ана ш ундан ҳам м аси 
бошланди.
- Н има бош ланди? Саёҳатингизми?
- Йўғ-эй. Анов поезд ан ча йўл босиб қўйди. Атроф 
к ета кетгунча далалар. Мен ў ш ан д а танлаб олин- 
ганимни етти ухлаб хаёлимга ҳам келтирм агандим . 
Вагонда ш ундоқ ўтирибман денг, п а п к а эзилмасин
182

---

деб, ти ззам га кўйиб олганман. Ҳатто муз солинган 
сув ичиб келайин деб, ўрним дан турганим да ҳам, 
мен танлаб кўйилганлигимни билмасдим. П апкани 
ҳам кўлимдан кўймай, муздай сувни ҳоғоз стакан- 
ч адан ичиб турибман денг. О йнага қарай м ан , томо­
ш а ҳиламан. Йўл ёқалаб оппок, девор узундан-узок, 
чўзилиб кетган, уларнинг нарига ёғида моллар ўтла- 
мокда. Поезд ш итоб билан елиб борарди, буларнинг 
ҳ ан д ай моллар эканлигини ҳам билолмай қолдим.
Мен я н а бир стакан куйиб ҳўплаяпман, йўл ёқа- 
сига тикилам ан, сигирларга қ ар ай м ан , бир д ан оёк, 
остим ҳаттик; силкиниб кетди. Йўл ёқаси, деворлар 
чархпалак бўлиб суза бошлади. Ана ш унда мен уни 
кўрдим. Кўриш им билан гўё бош им да бир н ар са 
портлагандай бўлди. Биласизми, ним ани кўрдим?
У мендан кўзларини узмасди.
- Б аш ар а! Д евор ош а ҳ ав о д а м уаллақ осилиб 
турибди-ю, м енга тикилади. О дамзод баш араси га 
ўхш ам айди, нега десангиз, шохи бор, лекин т а к а
ш охи эм ас, ам м о соқоли ҳам бор денг. У м енга 
тикилиб қар ай д и , оғзи к а тт а очилган, худди ҳозир 
менга бир н и м а д ей д и ган д ай . Ана ш унда калламда 
бир н ар са портлаб кетгандай бўлди.
- Кейин-чи? Кейин н им а бўлди?
- Менинг гапларим ни эш итяпсиз-у, ичингизда 
ўйлаётган бўлсангиз керак: «Деворнинг орқасида 
т а к а н и кўрибди» деб. Билам ан. Мен ҳам сиздан 
иш онинг деб сўраганим йўқ. Б и р о в иш онадим и 
бунга, иш онм айдим и, йигирм а беш йилдан бери 
бу м ени с и р а қ и зи қ ти р м ай д и . С ад қаи cap. Ана 
шуниси муҳим.
- Албатта, - дедим мен. - Ҳар ҳолда ундан кейин 
н им а бўлди?
- Кейин кўзи м н и очсам, е р д а ётибм ан, ю зим 
ж и ҳ қ а ҳўл, оғзим, томоғимга худди ўт туш гандек.
183

---

Аллақандай бир ки м са оғзимга ш и ш а тутиб туриб- 
д и (кузатувчилардан т аш қ а р и улар я н а и к к и киш и 
эди). Мен д есан ги з, ў р н и м д ан туриб ўти рм оқчи
бўламан. «Бу ш и ш адаги виски экан», дейм ан. «Қў- 
йинг-э, оғайни, н и м а деяпсиз, - дейди ан ав и ки м ­
са, - сизга ўхш аган одам га виски бериб бўладими! 
Б аш ар ан ги зга бир қ а р а ш д а онадан туғилиб оғзин- 
ги зга бир том чи олмаганлигингизни аник; айтиб 
бериш мумкин. Тўғрими?» Мен унинг гап ини тас- 
диқладим. «Албатта, ҳеч ичмагансиз. Ҳаа, - дейди 
у, - кўриниш дан ун ча бакувватга ҳам ўхш амайсиз: 
бурилиш да бир силкинган эди, д арров ағанаб туш- 
дингиз. Бош ингизни қ а тт и қ уриб олган кўринасиз. 
Ҳозир қан дай , сал тузук бўлиб қолдими? Қани-чи, 
я н а бир ҳўплаб юборинг, бир оз тети к тортасиз». -
«Менимча, бу вискигаўхш айди», д ей м ан я н а мен...
- Ростданам виским иди?
- Билмайман. Э симдан ч и ққан . Ў ш анда билган 
бўлсам к ер ак , я н а бир м ар о таб а ҳўплагани м дан 
кейин. Лекин бунинг ҳеч аҳам ияти йўқ. Анов бусиз 
ҳам ўз иш ини бошлаб ю борган эди.
- Вискими?
- Йўқ. А нави. В и скидан ҳам кучлироқ бўлган 
ан ави . Мен эмас, худди ў ш а ан ави ш и ш а оғзидан 
ароқ тортаётгандай эди. Бояги киш и ҳам ш иш ани 
ёруққа солиб кўрди-да: «Ҳақиқатан ҳам, виски эмас, 
сувдай тортасиз-а, - деди. - Ҳечқиси йўқ, нимали- 
гини кейин билиб оласиз».
Кейин охири поезд мен туш адиган бекатга келиб 
тўхтади, бу ер д а ҳ ам м а н ар са м овий эка н - осмон 
ҳам, тоғлар ҳам кўм-кўк. Мени а р а в а кутиб турган 
экан: бояги икки киш и вагондан туш иш имга кўмак- 
лаш иб ю бориш ди, п ап кам н и қўлимга тутқазиш ди, 
мен бўлсам, қақ қай и б турганча: «Қани ҳайда!» дей ­
ман. Қ аранг-а, «Қани ҳайда!» дебман, ҳалиги икки 
киш и менга худди сизга ўхшаб қар аб қолишди.
184

---

- Анграйиб қолиш дими?
- Ҳа. Иш онмасангиз, ишонманг. Мен ф а қ а т улар­
д ан илтимос қилдим, тўхтаб туринглар, мен сибизға 
сотиб олай...
- Сибизға?
- Ўша ер д а дўконча бор экан. Д ўкончаю стан- 
ция-ю в а я н а тоғлар денг, ар ав ан и н г таги д а хира 
туссиз тупроқ в а тағин кўкимтир совуқ, лекин куёш 
йўқ эди. Кейин биз...
- Сибизға н и м а бўлди? - сўрадим мен.
- Сотиб олдим, дўкончадан олдим... тунукадан 
ишланган, теш икчалари ҳам бор. Қандай чалиш га 
ҳеч ақлим етмаса бўладими денг. Шунда денг, пап- 
кани ар ав а ичига қараб улоқтирдим-у: «Қани ҳай- 
да!» дедим. Ҳа-ҳа, худди шундай дедим. Бояги икки 
киш ининг биттаси папкани аравадан олиб, кўлимга 
тутқазди денг. «Ҳей, оғайни, бунинг ичида қимматли 
ҳеч нарса йўқми?» Мен папкани олиб я н а арава ичига 
итқитаман-да: «Ҳайда!» деб қичқираман.
Биз ҳаммамиз араван и н г ўриндиғида ўтирибмиз, 
мен ўртадам ан. Ашулани баланд кўйиб кетяпмиз. 
Совуқ эди, биз эс а д ар ё бўйлаб кетяпм изу аш ула 
ай там и з денг, кейин тегирмон олдига келиб тўхта- 
дик. Бояги киш иларнинг бири у ерга кириб кетди, 
мен бўлсам ечи н а бош ладим...
- Е чина бош ладингиз?
- Ҳа-да, устимдаги пўрим костю мни ечдим. Ечиб 
ин дам ай -си н дам ай тўғри ч ан г кўчага қараб отдим.
- Совуқ эмасм иди?
- Совуқ. Совук; ҳам гапми. Е чинганим дан кейин 
д ар р о в билинди. Кейин бояги бири кўза кўтариб 
келди, кейин ҳам м ам и з ичдик...
- Кўзадаги н и м а эди?
- Билмасам. Э симда бўлсайкан. Лекин, аф тидан, 
ви ски эм асди , йўқ. Худди сувга ўхш аган туссиз 
н ар са эди.
185

---

- Ҳ идидан билиб бўлмасмиди?
- Мен ҳид билмайман. Ш ифокорлар ҳид билмай- 
дигаларни н и м а деб аташ ларнни ҳам билмайман. 
Б аъзи бир ҳидларни болалигимданок, аж р а т а олмас- 
дим. А йтиш ларича, мен йигирм а беш йил ш унинг 
учун ҳам бу ерда чидаб яш аб ю рган эмиш м ан.
Ш ундай қилиб денг, ичиб олганим издан кейин 
мен кўприк п ан ж ар аси олдига бордим. С акраш дан 
олдин сувда ўз аксим ни кўрдим. Ў ш анда билдим -
ҳам м а н ар са рўй бериб бўлганлигини. Танам одам- 
ларнинг тан ал ар и га ўхш арди. Б а ш ар ам эса худди 
поездда кетаётган им да бошим портлаганда қандай 
бўлса, худди ў ш ан д ай - шох ўсиб чи қ қан , соҳолим 
осилган эди.
Мен а р а в а г а қ ай ти б келдим, биз я н а кўзача- 
д а н тортдик в а аш улани ванг ҳилиб кўйдик, улар 
кўйлак, ш им ларингизни кийиб олинг деб илтимос 
ҳилиш ди. Сўнг биз йўлга туш дик. Ашулани баланд 
кўйиб кетяпм из.
Р упарам да уй кўринди, мен а р а в а д а н тушдим. 
«Яхшиси, бу ер д а туш ма, - дейиш ди ҳалиги икко- 
ви. - Бу ер кўра, улар ҳўкиз боқиш ади зан ж и рда. 
Лекин мен барибир туш дим, кўлимда денг, костюм, 
ним ча, п ап ка, тунука сибизға денг.
III
М ижлстон и н д ам ай қолди. Кейин м ен га ж уда 
ж и ддий в а ж у д а хотирж ам кўз таш лади.
- Хўш, - дедим мен. - Ундан кейин н и м а бўлди?
- Мен сизга иш онм асангиз иш онм анг дедим-ку. 
Тўғрими? - У кўлини кўлтиғига тикди. - Ш унақа 
гап га иш ониб бўладими. Лекин сиз ж он-ж он деб 
кулок, солдингиз, ш унинг учун сизга ҳозир бир нар- 
сани қўрсатам ан.
186

---

У қўйнидан дағал ҳам ён чи қарди . Ҳамён ҳаддан 
таш қар и беўхшов қилиб тикилган, эскириб кетга- 
н и д аи ч и р к бойлаганди. У ҳам ённи очди. Лекин 
ичидагиии олмасдан олдин я н а м енга қаради.
- Сиз ҳеч риоя қила оласизми?
- Риоя дейсизм и?
- Худди ш ундай. Одамлар буни ўз кўзим билан 
кўрганм ан деб сўйлай бош лаганларида. Ахир икки- 
т а одам битта н ар сан и бутунлай бош қача-бош қача 
кўриш лари мумкин. Ҳатто битта одам нинг ўзи тур- 
лича кўриш и мумкин - ҳам м аси қ аер д ан қ ан д ай
қ а р аш га боғлиқ.
- Тушунарли, - дедим мен. - Риоя. Ҳа, албатта.
У ҳам ёндан букланган газета қийти ғини чиқар-
ди. Газета п арч аси аллақачонлар сарғайиб кетган, 
букланиб си й қалан ган , четлари к и р м ато билан 
елимлаб қўйилганди. Мижлстон эҳтиёткорлик билан 
ш ош илм асдан қи й қи м н и очди-да, м енинг олдимга 
ёзиб қўйди.
- Ф ақат қўлингизга олманг, - деди. - У ж уда эски­
риб кетган, - м енда эса бош қа нусхаси йўқ.
Мен газета п ар ч аси га кўз таш ладим - ҳарф лар- 
нинг ранги ўчган, қоғози ейилиб кетган, йигирм а 
беш йил бурун ч и ққан ...