Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

(ингл.
«Sartoris») - Уильям Фолкнернинг «Йок- 
н ап ато ф а сагаси» романлар туркумига киради ган , биринчи 
бор 1929 йилда қисқартирилган тар зд а (у 1973 йилда «Чанг 
босган байроқлар» номи билан тўла ҳолида чоп этилган) наш р 
этилган, А мерикада ф уқаролик уруш идан кейинги ижтимоий 
ларзалар оқибатида Миссисипи оқсуякларининг тушкунлиги 
ҳақида ҳикоя қилинган романи. У.Фолкнер бувасининг отаси, 
фуқаролар уруш и полковниги Кларк Фолкнер асар қаҳрамони 
полковник Ж он С арторис прототипи бўлган.
89

---

ч а в а юлдузларнинг х и р а ш уъласида ялти раган ча 
итқитилди. «Кетаётганлар - ўтиринглар, қолаёт- 
ганлар - четга чиқинглар», - эълон қилди Бун. Ўти- 
риш ди. Бун генерал, ёнидаги ўриндиққа жойлаш ди, 
извош тунга ш ўнғиди в а дастлаб ш акл-ш амойили 
ғойиб бўлди, кейин эса ҳ ар акатд аги қую қлаш ган 
тум ан ҳам м а ёқни зулматга қоплаб, ҳеч нарсан и
аж ратиб бўлмай қолди. Б ироқ бола я н а а н ч а в ақт 
ар ав ан и н г ўйдим-чуқурликларда ёғочнамо в а ш о­
ш илмай тақиллаётганини эшитиб турди. Бу ш овқин 
тинди, лекин Буннинг овози эш итилаётганди. Бун 
ғадир, ж арангли, оҳангсиз куйларди.
Бу п ай ш ан ба куни бўлганди. Ш анбада эса эр та­
лаб Теннин Ж ин олти йил ўрмондан чи қм аган Мак- 
каслиннинг овда м инадиган отини эгарлади, уни 
қош қораётган, М аккаслин дўкончада иж арачилар 
в а ходимларга бир ҳаф тали к озиқ-овқат маҳсулот- 
ларини тар қати ш билан маш$ул бўлган п ай тд а тер 
қуйилтириб д ар в о зад ан чоптириб кирди. Б у саф ар
ш а ҳ а р д а в а қ т н и беҳуда ў тказм асл и к , м ай о р де 
С пейннинг извош и тайёрланиш ини пойламаслик 
учун М аккаслиннинг ф ай тун и га ўтириб, Ж еф ф ер- 
сонга майорни олиб қай ти ш учун йўлга туш иш ди 
(файтунни М аккаслин бош қариб борарди, Теннин 
Ж им орқа 
ў р и н д и қ д а
уйқуга кетганди); м айор де 
С пейн т езд а эти ги н и кийди, к у р тк аси н и усти га 
илди в а улар ў ш а тундаёқ лагергача бўлган ўттиз 
миля йўлни зулматда босиб ўтдилар, тонг саҳар- 
д а лагердаги байтал в а хачирга миниш иб, қуёш
кўтарилаётганда чангалзордан Шер кўмилган тоғ 
ёнбағрига чиқдилар; м ўьж азги н а қ аб р д а ҳали ҳам 
Бун белкураги излари сақланиб қолганди, гўрнинг 
о р қаси д а тўрт д ар ах т ўртасида ян ги кесилган хо- 
д алардан супача ясалган в а унинг устида тў ш ак к а 
ним адир ўралганича турарди; қаб р га я қ и н ж ой д а
90

---

эса Бун билан бола чўккалаганди в а ш у замон Бун
- ж ароҳатининг боғлагичи ечилган, юлқиб олинган, 
Қари Бен тирноқларинингузун излари қуёш да қот- 
ган қ ора қатрон дек эди - сакраб турди в а уларга 
ўзининг ум ри бўйи мўлжални хато олган эски пит- 
р а милтиғини ўқталди; аммо М аккаслин бу ерга 
ш ош илаётганди: у отни чоп ти рган и ча эгарга тая- 
ниб, оёқларини узангидан чиқариб олди, хачирдан 
сакраб туш ди в а Бун томон йўналди.
- Яқинлаш ма, - деди Бун. - Малъун бўлай, унинг 
олдига ў тк азм ай м а н . Я қинлаш ма, М аккаслин.
М аккаслин эс а тез, лекин қи зи ш м асд ан яқи н - 
лаш арди.
- Кас! - ч а қ и р д и м айор де Спейн, кей и н эса 
бақирди: - Бун! Э ш итяпсанми, Бун!
У ҳам ш ош илаётганди. Бола ҳам ўрнидан сакраб 
турди, М аккаслин ҳовлиқмасдан, қатьи й одим отар- 
ди, қабр олдига келди, ш ош илмасдан, бироқ тез 
ҳ а р а к ат қилиб, п и тр а милтиқ стволи ўртасидан 
ушлаб олди в а у Бун билан бирга Шер гўри устида 
бир-бирига қ ар ш и турганча қотиб қолиш ди; чар- 
чоқ, бўйсунмас, ҳай ратли-қаҳрли, юзи ай и қ тир- 
ноқлари билан тилинган Бун М аккаслиндан салкам 
бир бош баланд ҳолида қийинчилик билан, гўё бу- 
тун қалин дарахтзор хилватида тўрт, и к к и киш ига, 
ҳатто Буннинг бир ўзига ҳам ҳаво етиш м аётган дек 
бутун кўкраги билан н аф ас ола бошлади.
- Бун, милтиқни қўйиб юбор, - деди М аккаслин.
- Эҳ, сен, тирранча, - ғазаб билан деди Бун. - Мен 
ичагингни суғуриб оламан-ку. Суғуриб оламан в а
бўйинбоғ қилиб бўйнингга боғлаб қўяман.
- И ш онам ан, - д ед и М аккаслин. - М илтиқни 
қўйиб юбор, Бун.
- Унинг васи яти ш ундай эди. У буни бизга айт- 
ганди. Қ андай иш тутиш кераклигини ан и қ қилиб
91

---

айтганди. Унга кўл текки зган и йўл кўймайман. У 
қандай буюрган бўлса, ш ундай кўмдик в а ў ш а вақт- 
д а н бери шу ерд а ўтириб, уни силовсин в а бош қа 
иф лослардан қўри қлаяп м ан , йўл кўйм ай м ан...
Унинг барм оқлари ёйилди в а М аккаслин иит- 
р а м и лти қн и қ и й ш ай ти р и б , ў қ л ар н и ш у қ а д а р
тез чи қари б таш лад и ки , худди биринчи ў қ ерга 
туш м асдан беш инчи, охиргиси ў қдон дан отилиб 
ч и қ қ а н д е к бўлди в а бутун ш у в а қ т д а в о м и д а
Б ун н и н г кў зи га т и к қ а р а га н ч а , м илтиқни четга 
улоқтирди.
- Уни сен ўлдирдингм и, Бун? - сўради у.
Бун ўзи н и ч етга олди: гўё п ай ш ан б ад ан бери 
м астдек, таян ч излагандек кўлларини чўзди, чай- 
қалиб яқи н д аги д ар ах т томон қ ад ам таш лади, кўр 
бўлиб қолгандек ад аш д и в а йиқилар, тўнтарилар 
экан, қўллари билан йўғон д ар ах тга тиранди, ўги- 
рилиб о рқа томони в а гардан и билан унга суянди
- бети шиддатли, ҳорғин, чандиқли, кўкраги баланд 
кўтарилиб туш моқда, М аккаслин эса унинг изидан 
кетм а-кет борар экан, Бундан кўзини узмасди.
- Уни сен ўлдирдингми, Бун?
- Йўқ! - деди, Бун. - Йўқ!
- Тўғрисини айт, - М аккаслин қагьи ятл и эди. -
Ўзим ҳам унга буни р ад этолмасдим.
Шу п ай т бола югуриб келди. Бунни тўсар экан, 
улар ўртаси га туриб олди в а ёш лари кўзларидан 
эмас, балки ўзига туйилганидек, бутун ю зидан қу- 
йила бошлаганди.
- Уни тинч қўй! - қи чқи рди бола. - Йўқол! Тинч 
қўй!
92

---

IV
Ўрмон саноати ком панияси тем ир йўл ётқизиб, 
дарахт кесиш ни бошлагунга қадар бола лагерда я н а
бир бор бўлиб қайтди . М айор де С пейннинг ўзи у 
ерга бош қа бормади. Аммо уларни таклиф қиларди: 
яш ай вер в а хоҳлаган п ай ти н гда ов қилавер. Ўша 
якунловчи овдан, Сэм Фазерс в а Ш ернингўлимидан 
сўнг генерал Компсон Уолтер Юзелл билан бирга 
қи ш д а корпорация таъсис этиб, ўзларининг эски 
тўгарагидаги барча аъзолар том онидан м айорнинг 
лагери в а атроф даги ўрмонларни ов қилиш учун 
и ж а р ага олиш га уриниб кўриш ди - бу соддадил 
қари генералнинг м иясига келган, Бун Хоггенбекка 
ҳам муносиб ҳисобланган гоя эди. Ҳатто бола ҳам 
дарҳол бу ҳийлани - м айорни я н а лагерь билан қи- 
зиқтириб кўриш га уриниш ни туш униб етди; бўм- 
бўш в а сароб ум и дга М аккаслин ҳам ти рм аш и б 
олмоқчй бўлди, бироқ ҳатто бола м урдани малҳам 
билан тирилтириб бўлмаслигини, м айор де Спейн 
таклиф ни р ад этиш ини биларди. Рад ҳам этди. Бола 
таф си лотлардан бехабар қолди. Бу ra n кўтарил- 
ган да у йўқ эди, М аккаслин эса ҳеч н ар сан и овоза 
қилмади. Аммо ию нь ўтиб кетди, қўш алоқ туғилган 
кун ниш онланм ай қолди, ноябрь бош ланди, майор 
де Спейннинг лагери тўғрисида ҳеч ким оғиз очмади 
в а бола м айор билан бўлаж ак ов тўғрисида гап-сўз 
бўлганлигидан д а р а к топмади, ҳолбуки м айор Эш 
орқали кўрилаётган тараддуд ҳ ақ и д а эш итганди, 
албатта: улар - бола, М аккаслин, генерал Компсон 
(унинг учун бу сўнгги ов бўлганди), Уолтер, Бун, Тен­
нин Ж им в а қар и я Эш -ў ш а н д а захиралар ортилган 
и к к и та а р а в а д а и к к и кун йўл босиб, болага тан и ш
бўлган ж ойлардан қ и р қ миля н ар и га қўниш ган в а
у ерда мўлжалдаги и кки ҳ аф та давом и д а чодирлар- 
д а яш аш ган ди . Б аҳор келди в а улар м айор (ф ақат
93

---

ун и н г ў зи д ан эмас) ўрм онни д а р а х т л а р н и кеси ш
учун м ем ф ислик ўрмон сан о атч и лар и га сотганли- 
гин и эш и ти ш д и , июль ойи ш ан б ал ар и д ан б и ри д а 
бола М аккаслин билан ш а ҳ а р г а келиб, м ай о р де 
С п е й н н и н г и к к и н ч и қ а в а т д а г и к е н г х о н а н и н г 
д ер а зал а р и д ў к о н ч ал ар н и н г моллар уюлиб ётган 
залларига, п а н ж а р а ў р н ати л ган балконлари эса 
ш а ҳ ар м а й д о н и га қ а р а ти л га н и д о р а с и г а ки ри б 
келиш ди: бу е р д а д ево р лар га китоблар тахлан ган, 
п а р д а ортидаги т о к ч а д а кедр д а р а х т и д а н ясалган
ч ел ак д а сув, қ ан д д о н , қ ош и қ, с т а к а н в а чирм ал- 
ган ш и ш а д а в и ск и ту р ар д и , эш и к олдида қ а р и я
Эш стулда чай қали б , ёзув столи у сти д аги бам бук 
в а қоғозд ан я сал ган к а т т а елпиғич т а с м а с и н и
тортқи ларди .
- М арҳамат, - деди м айор де Спейн. - Ўйлашим- 
ча, Эш ўрмонда яш аб, ўзи овқат пиш ириш га қарш и
эмас. Доим Д эзи тайёрлаган таомлар ёқмаслигидан 
ш и к о ят қилгани қилган. Сен билан я н а ки м д и р 
бўладими?
- Йўқ, сэр, - ж авоб берди у. - Б алки Бун деган 
ўйдам ан...
М ана яри м йилки, Бун Хоукс д а полициячи бў­
либ хизм ат қиларди; м айор ўрмонни сотаётганида 
ш уни ш ар т қилиб қўйганди, ан и қроғи м уросага 
борганди: у Бунни ходаларни тилиш учун узатиб 
турувчи иш чиларга ўнбош и қилиб қўймоқчи эди, 
лекин ком пан ия тартиб назоратчиси бўлиш унинг 
учун м увоф иқроқ деган қарорга келди.
- Майли, - деди м айор де Спейн. - Бугун унга 
Хоуксга телеграм м а ж ўн атам ан . Ўша ер д а учра- 
ш асизлар, Эш поездда ж ўнайди, улар егуликларни 
ўзлари билан олиб борадилар, сен эса ю ксиз отда 
кетавер.
- Яхши, сэр, - деди у. - Раҳмат.
94

---

Шу в а қ т у ўз овозини я н а эш итди. У бу ҳ ак д а ra n
очиш ини билмасди в а айни п ай тд а биларди, ҳам м а 
в ақ т биларди:
- Балки, ўзингиз ҳам...
Овоз ўчди. Гапи н ега узилиб қолгани номаълум, 
ахир м айор де Спейн сўзини бўлмади, ҳатто дарҳол 
стол в а қоғозлар олдига қай тм ади , д ар р о в кўзини 
олиб қочм ади: ўзи ун и н г ў ти р и ш и га ҳ о ж ат бўл- 
м аганди, бола ки р ган и д а м айор - бўйи новчам ас, 
тўладан келган, оқ сочли, ю пқа газмолдан тикилган 
расм и й қ о р а костю мда, ёқаси ялтирайдиган да- 
р а ж а д а қотирилган кўйлакда стол олдида кўлида 
қоғоз билан ўти рарди , р ў п ар аси д а турган ўсмир 
эса уни соқоли олинмаган, эти к д а в а лой чапиган 
духобали иш тонда, бакувват, ж ундор, узун оёқли, 
эгари га кўпни кўрган винчестер19 осилган, узанги- 
сига яш ил ту ели к а т т а и т тасвири ўйиб туш ирилган 
байтал устида кўриш га одатланганди; ў ш а охирги 
йилда, ҳеч бўлмаганда ўсмир нигоҳида биргаликда 
узок; йил иш лаган, иш нинг кўзини биладиган ёки 
узок; йил севиш ган и к к и киш и ўзаро ўхш аш бўлиб 
қоладиганларидек, суворий в а ит ним аси биландир 
бир-бирига ўхш аб кетганди. М айор де Спейн ҳеч 
кўзини кўтарм асди.
- Йўқ. Ишлар кўйиб юбормайди. Сенга эса омад 
тилайман. Олмахон уш ласанг, олиб келарсан.
- Яхши, - деди бола. - Келтираман.
У ўзи к а т т а қилган в а ўргатган уч ёшли отда 
йўлга туш ди. Тунги соат бирда уй дан чиқиб, олти 
соатдан кейин ҳам отни қо р а терга ботирмасдан 
Хоуксга, тем ир йўл узелига етиб келганди, унга бу 
ж ой ҳам авваллари м айор де Спейнга қараш лига
19 
Винчестер