Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

(ингл. «асге»)
- инглизча ўлчовлар тизим и кўллани- 
ладиган қатор мам лакатлардаги (Буюк Б ри тан и я, АҚШ, Ка­
нада, Австралия в а бошқалар) ер майдони бирлиги, 0,405 гек- 
тар га тенг.
21 Креозот 
(франц.
« c re o s o te » ) - ёғоч в а тош кўмир қатро- 
нидан олинадиган мойли суюқлик.
96

---

нига қар аб турарди - ва, м ана, поезд бутун кучи 
билан аввалги вақтл ар д аги каби болта тегм аган
қалин ўрм оннинг и кки девори орасидан тарақлаб 
елиб борарди. Б ундан атиги беш йил илгари худди 
шу вагондан Уолтер Юэлл поезд юриб кетаётган ида 
олти шохли буғуни отиб йиқитганди; ёки ўш а ёш 
ай и қн и ёдга олиш мумкин: биринчи состав энди- 
гин а ўрмон ичкари си томон ётқизилган ўттиз миля 
узунликдаги тем и р йўлдан к етм о қ д а, рельслар 
ў ртаси да эса - айиқ, орқасини ўй и н қароқ кучук- 
ч ад ек кўрсати б, ш палалар ораси н и титки лай ди , 
у ер д а чумоли ёки бирор қум урсқа бор-йўқлиги 
билан қи зи қм оқда ва, умуман, бу - гўё бир кеча- 
д а бўшлиқдан пайдо бўлган в а чексиз, м атем ати к 
аниқлик билан қ а гь и й саф тортган ғаройиб, текис, 
тўғри бурчакли , пўстлоқси з к ў н д ал а н г ёғочлар 
н им а ўзи: паровоз яқинлаш иб келяпти, у эса ҳамон 
ш палаларни ўрганяпти; м аш инист тормоз берди, 
ўттиз қ а д а м ч а қолганда ҳуш так чалди, ай и қ ўқдай 
отилиб, тўғри келган биринчи д ар ах т - эркакн и н г 
сонидан йўғон бўлмаган нав-ниҳол ш умтолнинг де- 
ярли учига чиқиб олди, д ар ах тга ёпиш ди, бошини 
одамлардек, аниқроғи аёллардек п ан ж алари билан 
бекитди, кондуктор эса унга тош отарди; уч соат 
кей и н состав биринчи ёғоч ортилган ю к билан 
қ ай таётган и д а ай и қ энди шумтолнинг устидан ту- 
ш аётиб, дарҳол я н а дарахтн и н г тепароғига чиқиб 
олди в а т а ғи н д а р а х т о р қ а с и га б ек и н д и ҳ а м д а
кундузи поезд я н а ёғоч ортиб келгани йўл олганида 
ҳ ам д а қош қор ай ган и д а қ ай таётга н и д а ай и қ ҳ а ­
мон шумтолнинг устида ўтирарди; Бун туш ликда 
стан ц и яга ун олгани келганида поезд бригадаси бу 
-ҳақда гапириш аётганини эш итди в а Бун билан Эш 
ўш а тунни (у пайтда ҳар иккиси ҳозиргидан йигир­
м а йилга ёш эди) кимдир айиқни отиб туш ирмасин
97

---

деб шумтол тагида ўтказиш ди, эрталаб эса майор де 
Спейн составни станцияда тўхтатиб турди в а ф ақ ат 
кун оққанида (бу вақтда дарахт яқи н и да Бун билан 
Эшдан таш қари майор де Спейн, генерал Компсон, 
Уолтер в а йигирма ёшли Маккаслин тўпланишганди) 
ай и қ деярли ўттиз олти соат сувсиз дарахт тепасида 
ўтирганидан кейингина ерга тушди - одамлар эса 
бочка олдида туриб, эҳтимол, ҳозир ай и қ тўхтайди 
в а сувдан тўйиб ичади деган хаёлга боришганди; 
Маккаслин кейинчалик унга ай и қ юриш ини секин- 
лаштириб, сувга, одам ларга, сўнг я н а сувга қарагани 
в а сувни ичмасдан нарига, айиқлар югурадигандек 
олдинги в а орқа ианж алари билан параллел, лекин 
алоҳида-алоҳида изларини муҳрлаган ҳолда шаталоқ 
отганини ҳикоя қилиб берган эди.
Ҳа, ўш ан да илонча безарар эди. Ўтиб кетаётган 
поезд овозини лагерда баъзан эш ити ш ар, баъзан 
эш итиш масди - ахир улар бунга қулоқ тутмасдилар. 
Пишиллаётган паровозча рельслар туташ ган ж ойда 
тақиллаб, бўш илатф орм аларни ўрмон и чкари си га 
илдам олиб кириб кетаётганлиги в а унинг чинқи- 
риқли ҳуш таги ҳатто акс садо ҳам иайдо қилмай 
ўй чан в а б еф ар қ х и лватда лаҳза ўтм ай кўмилиб 
кетиш ини эш итиб қолиш арди. Кейин состав ор- 
тилган юк билан қайтарди, илгаридек тез юрмасди, 
бироқ олдингидек, ўйинчоқ-судралувчи бўлса ҳам, 
ш иддатли тезлик тасаввури н и ҳосил қиларди; энди 
п аровозча ҳуш тагини чалмасди - буғни теж арди, 
ф а қ а т ҳарсилларди, асрий ўрмонлар ю зига ш ид­
д атли в а беф ойда, суронли, бўм-бўш, болаларча 
к еккай и ш и билан пишиллаб пуф ларди, ходаларни 
қаерларгадир в а н и м а учунлардир олиб кетарди, 
орти да эса ўрмон кум ортилган ўйинчоқ а р а в а ч а
ўз ю кини олиб бориб тўккач, янгисин и келтириш
учун ш ош илгани, уни ўйнаётган толмас, тинимсиз,
98

---

ч ақ қо н кўл эс а а р а в а ч а г а ортиш учун тўкилган 
кумни тезд а ж ой и га қай тарган и дек, тўнкалар в а
чан ди қлар у сти д а бирлаш аётган бўларди. Ҳозир 
эса - бош қача. Поезд ўш а -аввал ги си эди: паровоз, 
платф орм алар, охирги вагон, ҳатто м аш инист, ўт 
ёкувчи в а кондукторлар ҳам; Бун - атиги ўн тўрт 
соат и чида ичиб, м ает бўлишга, к а й ф и тар қаш и , 
я н а ичиб, мает бўлишга в а деярли к ай ф и тарқаш ига 
улгурган ҳолда и кки йил аввал ў ш а кун улар олдида 
эртага Қари Б ен га хотим а ясалади деб м ақтанган - 
ди; в а ушбу поезд ў ш а ўйинчоқ-ш иддатли тезлик 
билан ўш а хилват, кўз ўтмайдиган ўрмон деворлари 
ўртасидан, ўзи учун хотирали бўлган, яралан ган в а
яраланм аган буғуларни кувган, неча бор кўзи ўнги- 
д а асло яр ал ан м аган буру ўрм ондан отилиб чиқиб, 
кўтарм ага отилар в а рельелар орасидан ўтиб, я н а
ўрмонга кириб кетган йиртқичлар сўқмоқлари ол- 
ди дан ўтарди; буту бош қа ҳайвонлардек тўрт оёқли 
бўлса ҳам ердан туёғини узиб, одатдагидан уч ма- 
ротаба узунроқ в а ҳатто туси ҳам ёрқи н роқ ҳолда 
зам и н у зр а - худди тек туриш в а мутлақ ҳ ар ак ат 
ў р таси д а ч е гар а бўлгандек в а бу ч ега р а орти д а 
ҳатто оғирлик ҳам оғриқсиз в а укубатсиз ким ёвий 
янги ҳолатга ўтиб, ф а қ а т ҳаж м и в а ш аклини ўзгар- 
тириб қолмасдан, балки туси билан ш амол рангига 
яқинлаш адигандек ёйдек учарди; аммо ҳозир поезд 
болтага кунда бўладиган хилватга интиҳони, янги, 
майли, куриб битказилм аган завод, майли, ҳали ўр- 
натилм аган бўлса ҳам рельс в а ш паллар ҳақидаги 
хабарни элтаётганди; биргина поезд эмас, унинг 
ўзи ҳам кўрган лари н и сақлай д и ган хоти раси да, 
кўзларида в а ҳатто - ҳудди бемор ёки мурда олди- 
д ан соф, м ай и н эсаётган ҳавога чиқилганда ўзинг 
билан туррун в а кулфатли ҳидни келтирганингдек
- ки й и м и да бу хабарн и элтаётганди; в а у энди май-
99

---

op де Спейн нега келмаганлигини туш унди (ҳали 
эрталаб стан ц и яд а буни англаган, лекин ф и к р и д а 
шакллантириш га улгурмаганди); м ан а шу м уқаррар 
м ар тад ан сўнг унинг ўзи ҳам бош қа бу ерга қайтиб 
келмаслигини туйди.
М аш инист ҳуш так чалди - етиб келиш аётганини 
бусиз ҳам биларди. М ана, Эш извош билан в а ян а, 
бола ёдида қолганига кўра саккиз йилдан бери м ай ­
ор де Спейн Эш га бундай қилиш мумкин эм ас деб 
уқтириш ига қар ам асд ан , ж иловни тормоз тутқиси 
атроф и га ўраб қўйибди; поезд тезликни пасайтир- 
ди, лап п аклар тўқнаш иб, тар ақл аб кетди, вагон 
и зв о ш га тен глаш ди , у қўлидаги м илтиғи билан 
сакраб туш ди, теп адаги кондуктор бўйнини чўзиб, 
байроқчаси билан м аш инистга белги берди, вагон 
ҳануз тезликни п асай ти р ган ча олдидан оҳиста су- 
зиб ўтди, аммо паровоз сокин хилват томон қ а р а та
тобора тез-тез пиш илларди, узатгичлар тарақ-ту- 
руғининг тўлқини я н а вагонлар у зр а ўтди, ниҳоят 
тезлик ортди в а поезд кўринм ай қолди. Ўзи у йўқ 
эди. Овози ҳам қолмаганди. Воқий, чексиз-чегара- 
сиз, яш ил, ёғоч арралайдиган заводдан қадим ий- 
роқ, тор изли тем ир йўллардан узунроқ, беф арқ, ўз 
ўйига ш ўнғиган хилват ю қорида бирлаш ди.
- Мистер Бун келдими? - сўради у.
- М ендан ҳам олдинроқ келган, - деди Эш. - Кеча 
Хоуксда поезддан туш ганида, ю к ортилган извош
кутиб турган экан. Кечқурун лагерга келсам, осто- 
над аўти рган экан. Бугун кун ёриш масданоқ ўрмон- 
га йўл олди. Олмахон д арахти томон йўл олишини, 
сен ҳам ов қилиш га ў ш а ж ойга бориш ингни айтди. 
Ўша ерда у ч р аш аси зл ар .
Бу ж ойни у биларди - ўрмон четида, кесилган 
эски ёғочлар ораси д а й и р и к д ар ах т бор, агар сез- 
д и рм асдан секин бориб, тўсатдан отилиб чиқилса,
100

---

йилнинг бу палласида баъзан ш охларда ўн-ўн беш 
олмахонни кўри ш м ум кин. Улар қ о ч а олмайди, 
атроф да бош қа д ар ах т йўқ. Шунинг учун у извош га 
чиқмади.
- Мен тўғри ў ш а ерга, - деди у.
- Ўзим ҳам ш ундай ўйлагандим, - деди Эш, -
м ана, бир кути ўқларни олиб келгандим.
У қутини узатиб, ж иловни тормоз тутқисидан 
еча бошлади.
- Майор сенга бундай қилиш мумкин эмаелигини 
н еча м ар та айтган, - деди бола.
- Нима? - деди Эш. Кейин давом этди. - Бун Хог- 
генбек ёдида тутеин - туш лик яри м еоатдан кейин 
дастурхонда бўлади, там ад д и қилмоқчи бўлеангиз, 
тезроқ қим ирланглар.
- Бир еоатдан кейин? - қай тадан сўради у. - Ҳали 
тўққиз бўлгани йўқ-ку. - У еоатини чиқариб, Эшга 
кўреатди.
Эш еоатга боқмади ҳам.
- Бу ш аҳар вақти . Ҳозир биз ш аҳардам асм из. 
Ўрмондамиз.
- Ундай бўлса қуёш га қара.
- Қуёшга қараш га ҳам ҳожат йўқ, - деди Эш. - Агар 
Бун Хоггенбек билан тушлик қилмоқчи бўлеангиз, 
сизга айтилган в ақтд а келинг. Кейин ўчоқ бошида 
ғимирлашга вақтим бўлмайди, ўтининг ғамини ейи- 
ш им керак. Оёғинг остига ҳам қараш керак. Бу ерда 
ҳозир судралувчилар тўлиб-тошиб ётибди.
- Хўи, майли, - деди у.
В а ям -яш и л , ёзги ўрм он уни тан ҳ о ли к билан 
эмас, балки хилват чам бари билан ўраб олди. Ўр­
мон ўш а-ўш а эди: унга, боқийга ёзнинг яшиллиги, 
кузнинг ёнғинлари в а ёмғирлари, муздек совуғи в а
ҳатто қорининг ўзгариш и учун ҳож ат бўлмаганидек, 
ўзгариш и га ҳож ат йўқ эди...
101

---

...ў зи н и н г б и р и н ч и буғусини ў л д и р га н , Сэм 
ю зига буғунинг и сси қ қон и н и суртиб қўйган в а
улар лагерга қайти б келган ў ш а кун, ў ш а тонгда 
Эш қош и н и чим ириб, аччи ғлан ган , ҳатто ҳақо- 
ратланган ҳолда қар аб турганини в а охир-оқибат 
М аккаслинга ҳ ақ и қ атан ҳам буғуни у йиқитганли- 
гини тасди қлаш га тўғри келгани ёдида: Эш ўш а 
оқш омда ўчоқ ортидаги бурчакда қовоғини уйиб, 
ёнига йўлатмай ўтириб олди, ш унинг учун Теннин 
Ж им га кечки овқатн и келтириш га тўғри келди в а
ўзи ҳам м ани тун соат бирда уйғотди в а Эш но- 
нуш та дастурхонини ёзганлигини маълум қилди 
в а ж аҳли ч и қ қ а н м айор де Спейн Э ш нинг роса 
пўстагини қоқи ш га туш ди, Эш эса тунд, тиш ини 
қ ай рар в а ниҳоят Эш ҳам овга бориш в а буғуни отиб 
ўлдириш ни истаётгани, ш унчаки хоҳлабгина эмас, 
балки қ атьи й р ав и ш д а отиб ўлдирмоқчи эканлиги 
маълум бўлди в а м айор де Спейн ш ундай деди: 
«Ана қ а н а қ а ният, агар биз бунга рози бўлмасак, 
ўзимиз ф ар ту к тақи ш и м и зга тўғри келади», Уолтер 
Юэлл эса қўш иб қўйди: «Ёки нонуш та қилиш учун 
яр и м тунда ўрним издан туриш га тўғри келади»; в а
бола буғуни отиб ўлдириш га улгургани в а ф а қ а т
гўшт тугамаса, бунга бош қа рухсат берилмаслиги 
сабабли м илтиғини Э ш га такл и ф қилиб кўрди, 
бироқ бу м асалага м айор де Спейн аралаш иб, бо- 
лага милтиғини бугун Бун бериш ини буюрди, Эшга 
эса Буннинг тузукроқ п и тр а милтиғи в а ўқларни 
топш ириш га кўрсатм а берди, лекин Эш «Ўқларим 
ўзим да бор» деб б и р вар ак ай и га тўрт сочм а ўқ қу- 
тисини: қуён учун учинчи рақамли, қуш лар учун 
иккинчи рақам лиларни кўрсатди в а бу ҳар бир ўқ 
турининг келиб ч и қи ш и тарихини гапириб берди; 
в а майор де Спейн, Уолтер в а генерал Компсоннинг 
буни қай ҳолда тинглаганлари боланинг ёдида қол-
102

---

ди; Эш нинг «Отилмайди? Шундай отилсинки! М ана 
бунисинн, - у й и р и к пи тран и кўрсатди, - генерал 
Компсон сакки з йил аввал берган, тўппа-тўғри мил- 
тиғидан, ўш ан да уч шохдорни қулатган милтиғидан 
чиқариб берган. М ана буниси эса, - у куёнларга 
мўлжалланган ўқларни тан тан аво р кўрсатди, - бу 
болакайдан ҳам к а тт а ёшда!» дегани; в а ўш а тонгда 
Эш нинг милтиғини ўзи ўқлаб берди: ўқдонга а в ­
вал лойҳўракка мўлжалланганини, кейин учинчи 
рақам лини, ўкдонда биринчи бўлиб туриш и учун 
эса охирида й и ри к пи тран и ж ойлади; в а қор ёғар- 
ди, майор де Спейн Ж им билан отда, у - милтиқсиз 
в а Эш отлар билан ёнм а-ён бориш арди; ва, м ана, 
қўйиб ю борилган и зқу вар итлар и зга туш дилар, 
унсиз 
ч ў к а ё т г а н
ҳ аво д а ж арангдор, қулоққа ёқим- 
ли ҳуриш чалинди в а гўё ҳали туғилмаган акс садо 
билан бирга кўмилгандек вазнсиз, беҳисоб, чарчоқ 
билмай, ш итирлам асдан туш аётган қор парчалари 
остида деярли ў ш а оннинг ў зи д а ўрм онда ғойиб 
бўлди; в а м айор де Спейн в а Ж им итлар кетидан 
отларини н и қ та га н ч а чоптириб кетди лар ҳ ам д а 
ҳам м а н ар са ж ой-ж ойига тушди, у худди ҳозиргина 
Эш дан ан и қ эш итгандек, ҳаммасини тушунди - Эш 
ов қилиб бўлган в а ҳатто ўзи, болага буғуни қулат- 
ганини ҳам кечирди в а улар орқаларига қайтдилар; 
аниқроғи Эш: «Энди қаёққа?» деб сўради в а у «Бу 
ёққа» деди; в а бўралаётган қор о сти д а олдинда 
борарди, чунки Эш м ан а, й и ги р м а йилдан бери 
ҳар йили бу ер д а яри м ой бўлишига қ ар ам а й в а
лагергача яри м миля бўлмаса ҳам йўлни билмасди; 
бироқ кўп ўтм ай уни Эш м илтиқни қ ан д ай ушлаб 
олгани ҳазилакам чўчитмади в а у Эш ни олдинга 
ў ткази б ю борди; в а Эш ш ах д ам қ а д а м таш лар
экан, энди сўзамоллик билан аввал ўтиб бораётган 
жойлари, кейин ўрмон ваўрм ондаги ҳаёт, д ар р ан д а
103

---

гўшти, умуман егулик, таомни тайёрлаш в а хотини 
о вқатн и қ ан д ай ииш ириш и, лўндагина кам иирш о 
хотини хусусиятлари ҳақи да ҳикоя қилиб кетди; шу 
ж ойга келганда дарҳол яқ и н д а м айор де Спейннинг 
қўш нилари ёллаган оқсоч аёл в а агар бу хизм аткор 
бундан кейин ҳам «думини ликиллатадиган» бўлса, 
қ ар и ялар н и м аларга қодирлигини қўрсатиб қўйи- 
ш и, аф суски хотини унга ҳ ам и ш а кўз-қулоқлиги 
тўғрисида ж у д а им и-ж им игача, ниҳояси йўқ қари - 
чилик достонини тўқи ш да давом этди; улар ҳозир 
лагердан ч о р ак миля н ар и д а тугайдиган қам иш зор 
в а н аъ м атаклар орасидаги ҳайвонлар сўқмоғидан 
борардилар; уларнинг йўлини сўқм оққа кўндаланг 
йиқитилган к а тт а д ар ах т тўсди в а Эш ҳам он гаи 
сотганча ундан сакраб ўтмоқчи бўлганди, тўсатдан 
д ар ах т орқаси дан бир я ш а р ч а ай и қ боласи кўта- 
рилди, о р қа оёқларига ўтириб олди, олд оёқларини 
беҳол, худди дуо китобидек кўтариб ю зини тўсди, 
бир неча лаҳза ўтди, Эш милтиғини қўрқув сил- 
тови билан кўтарди , бола «Аввал ўқн и ўқдондан 
чиқар» деди , ам мо м илтиқ теи ки си босилганди, 
бола «У ерд а ў қ йўқ-ку, аввал ўқни жойла» деди; ва 
Эш унга қулоқ солди, милтиқ чайқалди, т и к қотди, 
теики босилгани эш итилди, пистон чиқм ади, бола 
«Қайтадан ўқла» деди в а ў қ бутун оғирлиги билан 
дўмбалоқ ошиб ён томонга, ч акалакзо р га урилди. 
«Энди учинчи рақамлиси» - ўйига келди унинг в а
я н а теики беҳудага босилди в а «Лойхўракники қол­
ди» деган ф и к р м иясига урилди, Эш тезда милтиқни 
қ ай тад ан ўқлади, у эса «Отма! Отма!» деб бақирди, 
аммо я н а теп ки н и н г қуруқ чиқиллагани эш итил­
ди, холос; в а а й и қ ўгирилди, ч ў ккал ад и , ғойиб 
бўлди; в а д арахт, қам иш зор, ю мш оқ в а бетўхтов 
бўралаётган қор қолди; в а Эш «Энди қаёққа?» деб 
сўради в а у «Бу ёққа. Кетдик» деди в а йўлда давом
104

---

этмоқчи эди, Эш «Аввал пистонларни йиғиб олиш 
керак» деди; в а у «Бош иигга ураеан м и . Кетдик» 
деди, бироқ Эш милтиғини д ар ах тга суяб қўйиб, 
сўқмоқдан четга чиқиб, у келиб, пистонларни қи- 
дириб топгунича букилган ҳолда тў н ка атроф ини 
титкилади, в а улар иккаласи қадди н и ростлаган 
эдилар, ш у лаҳзада уч қад ам н ар и д а суяб кўйилган 
в а ёдларидан кўтарилган милтиқ ўз-ўзидан пақил- 
лаб, олов сочди в а тинди; в а бу с а ф а р милтиқни 
ўзи қўлига олиб, ўқларни ўқдондан чи қарди , Эшга 
охирги қотиб қолган гильзани узатди, милтиқни 
бош қа ўқлам асдан лагерга олиб келди в а Бун тў- 
ш аги олдидаги бурчакка суяб кўйди.
...ёз в а қуз в а қор в а нам, ш арб атд ан бўккан 
баҳорнинг белгилаб кўйилган навбат алмаш иш лари, 
ўрмон борлиғинингўчмас в а боқий босқичлари, уни 
инсон ёки деярли инсон қилган ўрмонлар; ўрмон 
боланинг м аъ н ави й отаси бўлган, у эъзозлайди- 
ган в а қулоқ тутадиган, севадиган, ундан маҳрум 
бўлган в а у ҳ а қ д а м отам тутаётган, қул негрлар в а
индеецлар йўлбош чиси авлоди бўлган қ а р и Сэм 
Ф азерсни боққан в а тўйдирган ўрмонлар; в ақ ти
келиб у уйланади в а у хотини билан ўз н авб ати д а 
қ и сқ а в а хаёлий бахтларини топадилар (табиати 
бўйича ўткинчи бўлса, уни бахт деб бўлармикин?), 
Сэм тўғрисидаги хотираларини, эҳтимол, т а н а та- 
н ани тан олмайдиган ж ой га олиб кетади лар - ахир, 
хотира манту-ку - ш ундай бўлса ҳам ўрмон унинг 
я к к аю яго н а р аф и қ аси в а маҳбубаси бўлади.
У ўш а й и р и к д ар ах тга яқи н лаш м асдан , акси н ча 
ун д ан узоқлаш аётган ҳолда одим ларди. Бу ер д а 
бир ўзи дайдиб ю риш ига рухсат бериш м айдиган 
в а қ т га кўп бўлгани йўқ; хиёл к а тт а р о қ бўлиб в а
деярли ҳеч н арсани билмаслигини англай бошлагач, 
ўзи ҳам бу ерга ёлғиз келиш га ю раги дов бермас-
105

---

ди; я н а бироз улғайиб в а ўз билимсизлиги чегара- 
сини у қ ад ар аник, бўлмасада тасавву р этиб, бу 
ерга компас билан келиш га азм қилган в а адаш иб 
қолмаган бўларди; йўқ, ўзи га иш ончи ш у қ ад ар
ортгани учун эм ас, балки М аккаслин, м ай ор де 
Спейн, Уолтер в а Компсон ниҳоят уни ком паснинг 
стрелкаси қ а ё қ қ а кўрсатм асин, бунга иш ониш га 
ўргатганлари учун. Ҳозир эса ком пасга қар аб эмас, 
балки мўлжалини қуёш билан солиш тирган ҳолда 
борарди, аммо хоҳлаган в а қ т д а х ар и т ад а қаер д а 
турганлигини қ и р қ қад ам аниқлик билан кўрсата 
оларди; в а ҳ ақ и қ атан ҳам деярли ўзи кутган ж ой да 
ком пания танобчилари томонидан м айор де Спейн 
сотишни истам аган участка бурчакларига ўрнатган 
тўрт бетон устундан бирини кўрди; ниш абли қия- 
ликдан кўтарилиб, кўп ўтмай қи р устида турарди 
в а бу ердан оқ бўёқларини сақлаб қолган, қиш нинг 
қори в а ёмғир остида ж онсиз, ҳатто емирилиш ҳам 
қайноқ, сачратқи, урчиш ватуғилиш ола-ғовуридан 
бўртадиган, ўлим эса умуман бўлмаган ушбу ерда 
мутлақо бетона барча тўрт устун кўриниб турарди. 
Икки куз хазонрезгисида япроқлар билан тўшал- 
ган, и кки баҳор сувлари билан ю вилган қабрларни 
аж ратиб бўлмасди. Лекин йўлдан адаш майдиганлар 
қабр устларидаги тош ларга ҳам муҳтож эмасдилар, 
у Сэм Фазерс ўргатганидек, атроф даги белгилар, 
дарахтларга қараб мўлжал оларди в а у иш онч ҳосил 
қилиш учун суққан овчи пичоғи дарҳол Ше{5 суякла^- 
ри устига кўмилган Қари Беннинг ж ароҳатланган, 
қуриб қолган п ан ж аси ётган ғилдирак мойи соли- 
надиган думалоқ ж ез банкасига қадалди.
У ш у заҳотиёқ бу ж ойни тупроқ билан тўлдирди. 
Ва и кки йил муқаддам якш ан б а тонгида улар Мак­
каслин, м айор де Спейн в а Бун билан бирга Сэмни 
унинг овчи бурғуси, пичоғи в а трубкаси билан
106

---

бирга кўмиш гаи и ккинчи қабрни қи дирм ади - ис- 
каш нинг ҳож ати йўк, эди. У ёнгинасида, эҳтимол ўзи 
тепкилаб турибди. Лекин бу муҳим эмасди. «Сэм, 
балким, тонгдан бери шу ерда, ўрмондалигимни 
билеа керак» хаёлидан ўтказди у Сэм М аккаслин в а
майор де Спейн келиш ига қ ад ар ётган, Бун билан 
бирга д аф н супачасини ўрнатиш ган дарахтга яқин- 
лаш ар экан: м ана, дарахтга қоқилган, занглаган, 
ранги ўчган, ан ав и устунларга ўхш аб кўзни ҳақо- 
ратлам айдиган, бегона бўлса ҳам ўрм ондан ўрнини 
тоиган, аллақачондан бери бўм-бўш, аввалги саф ар
қолдирган овқат ҳам, там ак и ҳам йўқ ж ез банка; у 
чўнтагидан там аки , янги гулли рўмолча, Сэм яхш и 
кўрган новвот халтачасини ч и қар д и - аммо булар 
ҳам ғойиб бўлади, сал нарига кетиш и билан йўқола- 
ди - йўқ, куёш дан яш ирилган бу ж ойларнинг қо р а 
туп роғи н и ж одугар сўқм оқлар билан тўлдирган 
беҳисоб ҳаёт, яш иринган, н а ф а с олаётган, ҳар бир 
шох, ҳар бир яп р о қ д ан қ ан д а й қ ай р и л аётган и , 
қи рдан узоқлаш аётганлигини кузатиб турган ҳаёт 
томонидан уқилган ҳолда ўзгаради.
В ақтини бой бериб ўтирмади, бу ер д а ф н а эмас, 
Сэм ҳам, Шер ҳам ўлмаган, ер остида қисилиб ётиш- 
гани йўк,, балки беҳисоб бўлаклар, лекин ҳалок бўл- 
майдиган зарралар билан ҳар бир барг, ҳар бир шох- 
д ан ж ой олиб, ҳаво в а куёшда, ёмғир в а шудрингда, 
чўчқа ёнғоқ, эман в а я н а чўчқа ёнғоқда, тонг отиши 
в а ботиши, я н а тонг отиш ида, ўзининг беҳисоблиги 
в а бўлакланганлигида барҳаёт в а яхлит ер билан 
бирга эрки н ҳ а р а к а т қилиш моқда. Қари Б ен ҳам. 
Ҳа, Қари Бен! Улар а й и қ қ а п ан ж аси н и қайтариб 
бериш ади, албатта қай тари б бериш ади - в а я н а
мусобақалаш иш бошланади в а ов узоқ давом этади, 
аммо парчаланган ю рак ҳам, яр ал ан ган т а н а ҳам 
бўлмайди... У сеҳрлаб қўйилгандайтўхтади. Навбат-
107

---

даги қадам и ни қўйиш учун оёғини ердан узганича 
қотиб қолди, н аф ас олмасдан қотиб қолди, м иясига 
Эш нинг огоҳлантириш и урилди, қулоқлари остида 
унинг овози ж аранглади, в а у - Айзек М аккаслин 
лунёга келм асидан бзфун таьқ и б қилиб келадиган, 
ҳадик эмас, қўрқоқлик эмас, балки илонга қараган- 
д а ҳам қўҳна қўрқинч босиб келди, кески н зарба 
берди. У - алоҳида махлуқ, азалдан лаънатланган, 
ўлим келтирадиган, узун, олти фут22д ан ортиқроқ ва 
қари , қачонлардир ёрқин бўлган навқи рон ли к ж и- 
лолари х и р а тортган, ўчган, судралиб в а яш ириниб 
ю радиган ўрмон м анзарасида кўзни қам аш тирм ай- 
диган ҳолича ҳали ҳалқа бўлиб эш илмади, ш ақил- 
доғи билан сас ч и қ ар м ад и , ф а қ а т та я н и ш учун 
қалин ш иддатли илмоғини (у ҳам ҳадиксиз, ҳозирча 
ф а қ а т сокин таҳдид билан) ти зза д ар аж аси д а ёнига 
таш лади, турган ж ой и дан бир қад ам д ан ҳам кам
м асо ф ад аги бош ини бироз о р қ ага тортди; ҳатто 
унинг бўш, чи ри ётган бодрингларнинг кўнгилни 
ай н и тад и ган в а я н а аллақан дай ном сизларнинг, 
ҳам м а н ар сад ан ҳорғин хабардорлик, ҳўрланган- 
ликнинг ҳиди келарди. Н иҳоят илон қим ирлади. 
Бош ини аввалгидек ю қори в а қий ш ай ти рган ҳолда 
уш лаганча четга судралди в а тан аси н и н г кўтарил­
ган учдан бир қисм и боши билан оғирлик в а му- 
во зан ат қонунига зид р ави ш д а ҳаракатлан аётган
икки оёқли алоҳида м авж удотни таш ки л этиш и га 
ўхш арди - узоқлаш аётган бош кети д ан оқаётган 
бу соя - буларнинг ҳам м аси судралиб кетаётган
бир илон эканлигига иш онгинг келмасди; у онгсиз 
р ав и ш д а қад ам қўйиш ини тугатди в а бир қўлини 
кўтарган ча ти к туриб, бундан олти йил илгари уни
22 
фуТ