Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

изоҳлари).
26

---

бўлмайдиган, ўтм иш в а ўлик в а қ т алмисоқидек, 
кўҳна ибтидоий ҳаётнинг рам зи, қотиш м аси, энг 
ю ксак чўққисидек ўз номига сазовор қ ар и ай и қ 
атр о ф и д а эс а м удраётган ф ил п ан ж аси ёнидаги 
миттилар - сон-саноқсиз одамлар қутурган ҳолда 
ж и р к ан ч в а қўрқувда болталарини силкитардилар; 
қари ай и қ тизгинлаб бўлмайдиган в а сўққабошдек, 
бева, ф ар зан д си з в а ўлим ҳукми ўтмайдигандек, 
м аликасини йўқотған в а ўз болаларидан узоқроқ 
яш аётган қ ар и я П риам 2д ек кўринарди.
Ў ш анда бола ов учун ёш лик қиларди, уч йил, 
кейин икки, сўнг бир йил кутиш қолганди, у ҳар 
ноябрда К атта П астликка, к а т т а ўрм онга итлар, 
тўш аклар, милтиқлар, ам аки ваччаси М аккаслинни 
в а Теннин Ж имни (Теннин Ж им - собиқ қул, негр 
Тенниннинг ўғли; кўпинча қул ном ига ф ам илияси 
ўр н и га «Теннин» в а ш у каб и ларн и қўш иб қўйи- 
ш арди), в а Сэм лагерга умрбод кўчиб ўтмагунча 
Сэм Ф азерсн и олиб к е т а ё тга н и зв о ш н и нигоҳи 
билан кузатиб қоларди. Болага улар буғуларни в а
айиқларни ўлж а олиш, ов қилиш учун эмас, бал­
ки ўлдириш ни мўлжаллаш маган қ а р и ай и қ билан 
ҳар йилги учраш увга кетаётган ларидек туюларди. 
И кки ҳ аф тад ан кейин улар ўлж аларсиз, терилар- 
сиз қайтиб келарди. У ўлж аларга умидвор эмасди 
ҳам. Лекин бу с а ф а р извош да бош қа каллалар ва 
терилар ораси да қ ар и ай и қ ҳам бўлиш идан хавф - 
си рарди . У ҳатто ўзи га «мана, уч йил, и к к и йил 
ўтади, ўзи ҳам овга йўл олади, ва, эҳтимол, унинг 
милтиғи бош қаларга қ а р аган д а мўлжални ан и қроқ 
олади», деб ҳам айтм асди. У ўрм онда овчи бўлишга 
муносиблигини тасдиқлагач, п ан ж аси з из ортидан
2 
Приам - қўҳна юнон ривоятларининг қаҳрамони, Троя- 
нинг олтинчи, сўнгги подш оси, беҳисоб ф арзан дларга эгалиги 
билан машҳур.
27

---

бориш га изн олиши в а ҳатто ўш анда ҳам ноябрнинг 
и кки ҳаф таси д аво м и д а у ам ак и вач ч аси , м айор де 
Спейн, генерал Компсон, Уолтер Юэлл, Бун каби, 
а й и қ қ а бас келиш га дов берм айдиган итлар каби, 
ҳатто унинг қонини оқизиш га яр ам ай д и ган п и тр а 
в а милтиқлар каби - атиги боқий в а қаҳрли қ ар и
а й и қ ш ар аф и га ҳар йилги ан ъ ан ави й байрам нинг 
оддий иш тирокчиси бўлишни орзуларди.
Н иҳоят унинг куни келди. У м айор де Спейн, 
ген ерал Компсон в а а м а к и в а ч ч а с и билан би рга 
ж ой олган извош да ноябрнинг ш ивалаб ёғаётган 
музли ём ғи р и н и н г п а р д а с и д а н ў рм он н и кўрди; 
кей и н чали к ўрмон ҳ ам и ш а н оябрдагидек хотир- 
ланар, ўлакса палланинг х и р а томчилари у зр а ба­
ланд ҳадсиз девордек саф тортган, қовоғини уйган 
хилват дарахтлар тасви р и гавдалан ар в а извош да 
ў ти рган ж о й и д а қ а ер д а, қ ай си ж о й д а и ч к а р и га
ки ри ш мумкинлигини ф ар қл ай олмасди, ҳолбуки, 
уларни Сэм Фазерс извош и билан кутаётганлигини 
биларди - улар эса ҳам он ўрм онга туташ , унинг 
мудроқ биқинидан узиб олинган сўнгги я м о қ дала- 
лардаги яланғоч, ғуж м айган ғўза в а м а к к а поялари 
ёқалаб бориш арди, бепоён кенгликлар м ан зараси - 
д а қулгили д ар аж ад аги м ўьж аз извош гўё умуман 
силж им аётгандек тую ларди - у худди океаннинг 
соҳилсиз яй доқ кўйнидаги қ ай и қчан и н г бир ж ой д а 
паст-баландга чайқалиб туриш ига ўхш аб кетарди
(бу ўхш атиш ан ч а кейин, кўп йиллар ўтгач, у к а тт а
ёш далигида денгизга борганида пайдо бўлганди).
Сузиб келиш ди. Сабр билан кутаётган хачирлар- 
д ан буғ ўрмаларди, и звош каш ўриндиғида жулни 
ёмғирпўш қилган Сэм ўтирарди. Боланинг ш огирд- 
лиги қуёнлар в а бош қа ч у р вақ а ж онзотлардан бош- 
лан ган и да ёнида Сэм бўлганди; уни бағрига олган 
в а ш у заҳоти ёқ я н а саф л ар и н и ж у ф тл аш ти р ган
28

---

ҳақи қи й ўрм онга итоаткор бўлиб қад ам қўяётган 
ҳозирги в а қ т д а ҳам ёнидаги нам , иссиқ, негр иси 
келиб турган қави лган жул остида эди. Ўрмонзор 
чеки н арди в а саф ларини ж уф тларди, бу йўл ҳам, 
сўқмоқ ҳам эмасди, балки извош дан ўн қ ад ам ол~ 
д и н д а очилаётган, орқалари да ўн қ ад ам д ан кейин 
ёнилаётган си рн ан ч и қ ёруғлик эди, ш унинг учун 
улар хачирлар қўш илган и звош да к етаётган д ек 
эмасди, балки уйқудаги, хилват, қоронғу, сидирға, 
оқар муҳит ўзларини тисартирилаётган, итқитаёт- 
ган дек эди.
У т а с а в в у р и д а ўн ё ш и д а қ а й т а д а н туғилаёт- 
ган д ек эди, аммо аж абланм аётганди. Б уларнинг 
ҳам м аси ф а қ а т туш идагина эмас, ўнги да ҳам гав- 
даланганди. Л агерга келиш ди, у бўялмаган, олти 
хонали, кузги селлар х ав ф и сабаб қози қ оёқларга 
кўтарилгаи бир қаватл и уйни тан и ди . Шошилиб 
ж ойлаш иш га туш иш ди в а у хоналарни саранж ом - 
лаш га ёрдам лаш арди, ҳозир қўллари қ ан д ай ҳара- 
к а т қилаётган бўлса, олдиндан ш ундай тасаввур 
эт а р д и . К ейин я р и м ой д а в о м и д а ов қи л и ш н и
ош пазликдан муҳимроқ ҳисоблаганлар томонидан 
апил-таиил тайёрланган ж ўнгин а эркаклар ем ак- 
л ар и - бўлакланган нордон нон в а буғу, ай и қ , 
ку р ка, ёнот гўш тини - бўндай гўш тни у ум ри да 
тати м аган д и - тановул қиларди; у ҳам овчилардек 
чойшабсиз, дағал тўш акда ухларди. Ҳар бир кулранг 
тонг уни Сэм Ф азерс билан бирга ў р а д а қарш илар- 
ди. Унга энг ночор, бош қаларникига қ а р а га н д а энг 
ўнғайсиз ж ой аж рати ш ди . У бунга тай ёр эди в а
ўзининг биринчи ови да из қуваётган итлар овози- 
ни эш ити ш га ум ид ҳам қилмасди. Аммо эш итди. 
Бу учинчи тонгда рўй берди - қаер д ан д и р илғаб 
бўлмас сас келди, у аввал ҳеч қачон итлар галаси 
йиртқични қувиш ини қўрмаган бўлса ҳам буни анг-
29

---

лай олди. Ш овқин кучайди, сасларга бўлинди в а у 
гала увиллаш ида М аккаслиннииг беш ити овозини 
а ж р а т а олди.
- Энди, - деди Сэм, - милтиқни хиёл теп ага кўтар, 
тепки ни тўғрила в а қим ир этм ай тур.
Лекин бу са ф а р ҳали унга изн берилмаганди. У 
итоаткор бўлишга ўрганиб қолганди. Сабр қилиш га 
ҳам одатланди. Ахир бу биринчи ҳаф та-ку, ёш и ҳам 
энди ўнда. Л аҳза учди-кетди. Унга чакалакзорда 
ғойиб бўлаётган ш охдор кўрингандек бўлди, тутун 
орасидан бир зумгина чўзиқ ҳуриш ҳам тинди, ло- 
ж увард сукут эса ҳали ж арангларди: олисдаги тунд 
ўрмонда, қулранг ёмғирга чўмилган тонгда и кки ўқ 
овози эш итилди.
- Энди тепки ни қўйиб юбор, - деди Сэм.
У бўйсунди.
- Сен қувиш шу ердан ўтиш ини билармидинг?
- Ҳа, - ж аво б берди Сэм. - Мен сени ўқ уза 
олмай қолган бўлсанг, қ ан д ай иш тутиш керакли- 
гига ўргатяпм ан. Й иртқич ўтиб кетди, теп ки эса 
туш ирилмаган, м ан а ш ундай в ақтл ар д а одамлар 
в а итлар ҳалок бўлади.
- Барибир бу у эмасди, - деди бола. - Ҳатто бош қа 
ай и қ ҳам эмас. Атиги буғу холос.
- Ҳа, - деди Сэм, - атиги буғу холос.
Иккинчи ҳ аф та тонгларидан бирида қулоғига я н а
гала ш овқи ни эш итилди. Бу гал ўлж а ортидан қу­
ви ш аввалгисидан йироқроқда бўлса ҳам у дарҳол, 
эслатиш м асидан, ўзининг к аттал ар га мўлжаллан- 
ган, бесўнақай узун в а зил-замбил милтиғини ш ай 
қилди. И тларнинг ҳуриш и зўр-базўр в а бош қача 
эш итиларди. «Тепкини тўғрила, атроф яхш и кўри- 
нади ган ж ойни эгалла в а тек тур» - Сэм ш ундай 
ўргатганди, у эса бирдан ж ойидан силжиди.
- Э ш итяпсанм и? - сўради Сэм.
30

---

Боланинг вуж уди қулоққа айланди: бу янги из 
олган галанинг ш иддатли қувиш и ж ар ан ги эмас- 
ди, балки одатийдан бир пар д а ю қори қий-чувли 
акиллаш бўлиб, ун д а қатьи ятси зли к ёки ҳатто на- 
зарга илмасликка қ ар аган д а ҳам қан дай ди р аччиқ, 
ҳозирча унинг учун туш унарли бўлмаган бир н ар са 
бор эди; ҳуриш овозлари оҳиста узоқлаш арди; узок; 
ва қ т ҳавода ингичка, деярли одам лардек ҳўнграш , 
таҳқирли, қайғули оҳанг муаллақ қолганди, из қу- 
ви ш ш и д д ати англанм асди, елиб бораётган, буғ 
кўтарилаётган т а н а тасаввур этилмасди.
Сэм ёнида тез в а бир меьёрда н аф ас оларди. Бола 
қ ар и я ҳавон и и ч га ю таётган д а бурни букчайиб, 
кенгаяётганини илғади.
- Бу Қ ария Бен! - ш ивирлаганча ҳай қи рди бола.
Сэм қимирламасди, ф ақ ат бошини из қувиш ово­
зи келаётган томон бурар, бурни эса ожиз титрарди.
- Қара-я! - деди Сэм. - Ҳатто қочм аяпти. Шун- 
ч ак и узоқлаш моқда.
- Аммо н и м ага келган?! - хитоб қилди бола. - Бу 
ерда унга н и м а кер ак ?
- У ҳар йили пайдо бўлади, - деди Сэм. - Бир 
м аротаба, кўп эмас. Эш билан Бун «у ай и қчаларга 
пўписа қилгани келади», деб ўйлаш ади. Яъни, бу 
ердан туёғингизни ш иқиллатинг, овчилар кетсин -
кейин қайтасиз. Эҳтимол, ш ундайдир.
Энди боланинг қулоғига ҳеч н ар са кирм аётган- 
ди, Сэм эса ю зини аста-секин ундан буриб, овоз 
кел аётган то м о н га қ а р а тг а н д и . Л екин, м а н а бу 
қадрдон, савлатли, кулмаган и ай тларда тунд кўри- 
надиган б аш ар а я н а ўзи томон ўгирилди в а нигоҳи 
ў ш а тан и ш кўзлар билан тўқнаш ди, лекин улар ҳо­
зир тобора сўниб бораётган бўлса ҳам аввалгидек 
д аҳш ат уйғотадиган, мағрур, оловдек алангаланган 
қора кўзлар эди.
31

---

Ф ақат энди унинг бош қа нарсалар: одамлар, 
итлар, айиқлар билан ҳам иш и йўқ. У ҳозир лагер- 
д а ким борлиги, ян ги келганлар отиш ни билиш ар- 
м икин, уларнинг сабри қ ан ч а га етар ки н - ш уни 
билмоқ учун келган. Ундан ҳуркиб кетм айдиган ва 
овчилар етиб келгунига қ ад ар ўлж ани қочи рм ай 
тура оладиган ит топиларм икин? Бу ер д а у бош. 
Йўлбошчи.
Чақнаётган ўт сўнди, кўзлар одатий, ҳам м а вақт- 
даги дек бўлиб қолди.
- У итлар д ар ёгач а и зидан бориш ларига сабр қи- 
лади. Ўша ердан уйларига қай тари б ю боради. Юр, 
биз ҳам борайлик, итлар қ ай ҳолда қай ти ш ган и н и
кўрасан.
Итлар лагерга келиш ган в а ош хона ҳуж раси қо- 
зиқлари атр о ф и д а бекиниш ган, ўнолов бўлиб тўп- 
ланиш ганди. Бола Сэм ёнида чўккалаб, итларнинг 
кўз қорачиғлари ялтираётган в а сассиз айланаётган 
зим истонликка боқди. Я на ўзига номаълум руҳни, 
и тд ан ан ч ай и н й и р и к в а кучлироқ бирор н ар са 
борлигини, ш унчаки й иртқи чники бўлмаган ҳид- 
ни туйди. Чунки илгариги ш арм андали, изтиробли 
акиллаш да йиртқи ч ҳис этилмас, ф а қ а т хилват ўр­
мон сезиларди. Ўн биринчи и зқувар ит, м оча кечга 
я қ и н қайтди, бола Теннин Ж им билан бирга итоат- 
кор, ҳали ҳам титраётган итни ушлаб туриш ар, Сэм 
мочанинг йиртилган қулоғи в а тирналган ортига 
скипидар в а қатрон сурарди, болага эса итни тирик 
м авж удот яр ал ам аган , балки ўрм оннинг ўзи бир 
сония эгилиб, ж уръати учун хиёл ш апатилагандек 
туюларди.
- Худди одамдек, - деди Сэм. - О дам лардагидек 
эканликлари аниқ, чўзаверди, чўзаверди, ҳолбуки 
бундан кейин ҳам изқувар деб аталиш и учун эрта- 
ми-кеч, бирор м ар та ж асурлик қўрсати ш и керак-
32

---

лигини, олдиндан бу ж асурлигининг оқибати ним а 
бўлишини биларди.
Вола Сэм лагерда йўқлигини дарҳол п айқам ади. 
Ш ундан кейин уч кун д авом и д а уйғонар, нонуш та 
қилар, аммо ҳеч ким уни кутиб турмасди. У Сэм- 
сиз ўрм ондаги ўз ж ой и га йўл олар, бир ўзи ўш а 
ерга етиб борар в а Сэм ўргатгандек ўрнаш арди. 
Учинчи тонгда у я н а из олган итларн инг дадил 
в а ж а р а н г д о р овозлари н и эш и тд и , ри соладаги - 
д ек ш айланди, аммо ўлж а и зи дан кувиш олисдан 
ўтди - ҳали унга эр та эди, аввал бош дан сабот в а
итоаткорлик билан ўрм онга бахш ида қилган узоқ 
ҳаёти билан таққоелаган да ж у д а қ и с қ а - ўзининг 
даетлабки и кки ҳаф тали м уддатида ҳали бундан 
арзигулик н ар еага даъво қилолмаеди; у ў қ овозини 
эш итди, бу гал биргина ўқ узидди - Уолтер Юэллнинг 
беш отари гумбуллади. Эндиликда у ф а қ а т ҳамроҳ- 
еиз пиетирм а ж ойига бориб, лагерга қайтиб келиш- 
гагина қодир эмасди; ам аки вач ч аси совға қилган 
ком паедан фойдаланиб, Уолтернинг олдига, буғу 
дум алатилган в а и ч ак-ч аво қл ар а тр о ф и д а итлар 
уйм алаш аётган ж о й га отларини чоптириб келган 
м айор де Спейн в а Теннин Ж им ҳисобга олинмаса 
ҳам м адан аввал, қон ҳиди ва, айтиш ларича, ай и қ 
руҳини ҳам пи сан д қилмайдиган, и звош га қўшила- 
д иган бир кўзли хачи рн и м инган Эш тоғадан ҳам 
илгари келди.
Б и р кўзли хачирдаги Эш тоға эм ас экан. Етиб 
келган Сэм экан . Туш дан к ей и н бола бир кўзли 
хачи рга минди, уни кутиб турган Сэм эса извош га 
қўш и лади ган и к к и н ч и х ач и р га ў ти р д и в а улар 
булутли, қош тез қораяд и ган паллада йўл у ёқда 
турсин, кўз илғайдиган сўқмоқ ҳам топилмайдиган 
ўрм ондан уч еоатдан кўпроқ в а қ т йўл босдилар 
в а бола ҳали бирор м ар та бўлмаган м анзилга етиб
33

---

келдилар. Шу ж о й д а бола н и м а учун Сэм уни қон 
ҳиди в а а й и қ руҳи дан қў р қм ай д и ган бир кўзли 
хачи рга м индирганин и тушунди. И ккинчи хачир 
бирдан ҳуркиб, ш аталоқ отмоқчи бўлди, лекин Сэм 
бу в а қ т д а ерга сакраб туш ганди; хачир оёқ тираб 
олган, ж иловни тортар, узмоқчи бўларди, Сэм эса 
ун и т и н ч л а н т и р а р , олдинга т о р та р , су д р ар д и -
қ ан тар и ш хавф ли эди - бола ҳам ўзининг ювош 
хачи ри дан туш ди. У сўниб бораётган қиш кунида, 
улкан хилват ўрм оннинг қую қ ғи р а-ш и р аси д а Сэм 
ён и да туриб, п ан ж ал ар д а тирналиб, буткул титки- 
лаб юборилган ч и р и к тўнка, унинг атроф и даги нам 
тупроқда и кки бармоқли баҳайбат товондан қолган 
қинғир изга и н дам ай боқарди. Энди ў ш а тонгда 
и зқ у в а р и тл ар н и н г ҳ ури ш и н и м ан и ан глати ш и
в а улар ош хона атр о ф и га тўдалаш иб олганларида 
қ ан д ай ис таралгани маълум бўлди. Бола асрий ў р ­
мон олдида ўзининг мўртлиги, ож излигидан (лекин 
қўрқоқлиги, иккилан и ш и дан эмас) инсоний бўлса 
ҳам бироз бош қачароқ қўмсаш, мутелик, камситиш - 
ли ҳисни сезди; оғзи қўққисдан болтаъм сўлакка 
тўлди, қаердалигини - м иядам и, теп ки остидами
- аниқлаб бўлмайдиган бирор н ар са кескин сиқди 
в а бу асосийси эмасди; асосийси - у буни илк бор 
туйганди; ў зи га ақли ҳали п еш лан м асдан эш ит- 
ган ҳикоялари, кўрган туш лари тинчлик берм ай 
келаётган, д ем ак ам аки вач ч аси га ҳам, м айор де 
Спейнга ҳам в а ҳатто қ ар и я Компсонга ҳам бутун 
умрлари д аво м и д а тинчлик бермаётган йиртқи ч -
бу ти р и к ай и қ в а агар, улар ҳар ноябрда лагерга 
йўл олар эканлар, уни қувиб, қопқонга туш ириш га, 
ай и қ умри боқий ҳисобланганлиги учун эмас, балки 
уни қувиш ҳозирча беҳуда эканлиги сабабли умид 
қилмасдилар.
- Д ем ак, эртага, - деди бола.
34

---

- Яъни эр тага уриниб кўрам из, - деди Сэм. -
Б и зд а ҳали ит йўқ.
- Б и зд а улар ўн битта, - деди у. - Улар ай и қн и
душ ан бада қувиш ди.
- Сен қувиш ни эш итдинг, - деди Сэм. - Кейин и т­
ларни қўрдинг. Б и зд а ҳозирча ит йўқ. Б и ттаси ҳам 
етарди. Аммо бизда унақаси йўқ. Эҳтимол, бунақаси 
умуман йўқдир. Ф ақат битта илинж бор: унинг ўзи 
янглиш иб, мўлжали хато кетиш ини ёқтирм айди- 
ган га рў п ар а келиб қолса.
- Менга р ў п ар а бўлмас, - деди бола. - Уолтерга 
ёки м айорга ё ...
- Сенга ҳам тўғри келиш и мумкин, - деди Сэм.
- Сен эр тага кўз-қулоқ бўлиб тур. Ахир у ақлли. 
Акс ҳолда ш ун ча яш ам асд и . Агар уни қурш овга 
олиш са в а унга қурш овни ёриб ўтиш к е р а к бўлса, 
сени танлайди.
- Қандай қилиб? - деди бола. - У қ аёқ д ан била­
д и... - У сўзини тугалламади. - Сенингча, у ҳозир- 
д ан о қ мен бу ж о й д а биринчи м ар та эканлигимни 
в а ҳали ўзимни синаб кўрмаганлигимни биладими...
У Сэмга бақрайиб қ а р а р экан, бу са ф а р ҳам сў­
зини тугалламади в а энди тобелик билан, ҳайрат- 
ланм асдан деди:
- Д ем ак, у мени кўриш учун келган. Афтидан, 
унга бир қиё боқиш ки ф оя қилса керак.
- Э ртага тай ёр тур, - деди Сэм. - Энди лагерга 
қай ти ш вақти келди. Ш ундай ҳам тун да етиб бо- 
рам из.
Эрталаб овчилар ўрм онга одатдагидан уч соат 
илгари йўл олдилар. Уларга ҳатто Эш тоға, ўзини 
ф а қ а т лагерь ош пази деб ҳисоблайдиган в а
ў р м о н г а
ов қилиш га эмас, балки ем ак тайёрлаш га борадиган 
м айор де С пейннинг ош пази ҳам қўш илди; аммо 
ўрм онда ш унчаки бўлишнинг ўзи к и ф о я қиларди;
35

---

болага ҳам бунинг нуқси ю ққанд и в а ҳозир итнинг 
йиртилган кулоғи, елкаси, балчикдаги п ан ж аси з из 
барчада, шу жумладан атиги ярим ой олдин ўрмонга 
қад ам босган болада ҳам аж иб туйву уйғотаётганди. 
Яёв бориш учун м анзил олис эди - ш у сабабли бола 
в а Сэм билан Эш извош да, итлар билан ёнма-ён, 
М аккаслин, м айор де Спейн, генерал Компсон, Бун, 
Уолтер в а Ж им бир отга и кк и тад ан м ингаш иб бо- 
риш арди: болани я н а яри м ой илгариги, биринчи 
кундаги каби ёриш а бошлаган лож увард тонг ўрада 
қарш и олди. Сэм уни жойлаш тириб кетди, бола м ай­
ор де Спейннинг мулки бўлган, ниҳоятда бесўнақай, 
биринчи кун даёқ қўндоқ тепиш ини синаш в а қай- 
т а ўқлаш ни ўрганиб олиш учун бир м аротабагина 
тў н кага ўқ узган милтиқни отиш га ш айлаган ҳолда 
т и к турарди. У торгина д арё ҳалқаси ёнидаги к атта 
д а р ах тга о рқа қилиб турарди; қорам тир кўлмак 
сув қўғалар орасидан сокин сизиб ч и қ ар в а я н а
қам и ш зорга қайти б ки рарди , бу ерда кўринмаёт- 
ган, негрлар Тангри Ноғорачиси деб номлаш адиган 
улкан қизилиш тон қуриган дарахтн и тақиллатар- 
ди. Б у ер у ҳар тонг эгаллайдиган ўрн и дан деярли 
ф а р қ қилмасди, атроф даги м ан зар а и кки ҳ а ф т а
давом и д а бироз кўн и ккан и учун одатий кўринарди
- аввалдагидек яйдоқ, ож из в а ю раксиз одам ўтган, 
лекин ҳеч н ар сага тегинм аган, из ҳам, бирор белги 
ҳам қолдирмаган мудроқ хилват эди; у худди Сэм 
Ф азерснинг қадим и й, индеецлардан ҳам аввалги 
аж доди биринчи бор бу ж ой га яш и ри н и б келган ва 
йўсинни ёки тош болтани туш ириб қолиш, ё суяк 
учли ёй ўқини отиш га тай ёр ҳолда аланглаб турган 
пайтдагидек кўринарди; ф а р қ и ш унда эдики, энди 
бола жасурлик кўрсатган в а Сэм айтганидек, бундан 
буён ҳам изқувар деб атала олинадиган итлар пусиб 
ётган ош хона ҳидини туйган, итнинг тим даланган
36

---

орти в а қулоғини, к еч а эса чангаллар билан титил- 
ган тўн ка ён и да ти р и к ай и қн и н г и к к и бармоқли 
товон изини кўрганди. Қувиш ш овқини, ҳуриш ҳам, 
бош қа н а р с а ҳам эш итилмасди. Аммо қизилиш тон 
бирдан тинчиб қолди в а бола ай и қ ш у ердалиги в а
унга қар аб турганини англай олди. У қ аер д ад и р
атр о ф д а, қўға ёки ўзининг о р қаси д а, дарахтлар 
панаси да. У қўлидаги қурол ҳозирги йиртқи ч учун 
ҳам, кейин бош қа овларда ҳам асқотм аслигини 
туш унган ҳолда беф ойда милтиқни қўлида қисга- 
ни ча қотиб қолди в а оғзида ўш ан да ошхона остидан 
тарқалган, бадбўй, мис таъм ни туйди.
Айиқ кетди. Қизилиш тоннинг тақиллатиш и қ а н ­
д а й тўхтаган бўлса, ш ундай д а ф ъ ат а н бошланди, 
бироз ўтгач, итлар акиллаш и ҳам қулоққа чалин- 
га н д ай бўлди, базўр, ту ш у н ар си з, дар ҳ о л эм ас, 
бир ёки и к к и д а қ и қ а д а н сўнг англанган, аф ти д ан
ар ан г эш итилган в а дарҳол ўчган сурон қулоққа 
чалинди. Товуш олисдан келди, ўзи бу итларнинг 
ҳуриш им йди? Агар итлар ай и қн и қувган бўлсалар 
ҳам бунисини эм ас - бош қасини бўлса керак. Қа- 
м иш зордан сув кечиб Сэм чиқди, унинг ортидан 
исковичдек изқувар и т эргаш ганди. Ит бола олдига 
келиб, ти траган ҳолда оёғига суйкалди.
- Мен уни қўрм адим , Сэм, - деди бола. - Ҳа, 
кўролмадим.
- Билам ан, - деди Сэм. - аммо у сени кўрди. Д е­
м ак, ш итирлам адим и?
- Йўқ, - деди у. - Мен... ^
- У ақлли, - деди Сэм. - Ўта ақлли...
Сэмнинг кўзлари я н а қ ора в а таҳдидли ўт олди:
у бола оёғига суйкалаётган в а аста, бетиним тит- 
раётган итга қ ар аб турарди. Янги қон томчилари 
и т елкасида қизил м арж онлардек осилиб турарди.
- ... в а ж у д а катта. Ҳ озирча бизда итлар йўқ. 
Валким, топилиб қолар.
37

---

Ҳали олдинда овлар кўп бўлади. У атиги ўн бир 
ёш да. Бола в а қ т дунёга келадиган в а қ и ёф ага 
кирадиган келаж ак зимистонида икковлон: ўлим ўз 
ҳукмини ў тказа олмайдиган қ ар и ай и қн и в а ўзини
- оддийгина, бу м ан зар а иш тирокчиси си ф ати д а 
тасаввур қиларди. Зеро, у ҳозир бекиниш иб олган 
итлардан қ ан д а й ис ан қи ётган и н и в а сўйлакка 
ни м а мис таъм ини бериш ини биларди, ў зи д а кўп- 
ларни севган в а кўплар том онидан суйилган аёл 
қиёф асини кўрганда ёки ҳатто бу аёлнинг ётоқхона- 
сини кўрганда ўсмир йигитда муҳаббат в а эҳтирос, 
ҳали эгаллашга улгурмаган азалий таж риба в а илмга 
рўбарў келингандаги қўрқинч пайдо бўлганди. «Уни 
кўриш им га тўғри келадиганга ўхш айди, - ҳаяж он- 
ланм асдан, айни п ай тд а ноумидлик билан ўйларди 
у. - Унга бир бор ти к қ а р аш га тўғри келадиганга 
ўхшайди». Ёз - ию нь келди. Улар м айор де Спейн 
в а генерал Компсоннинг туғилган кунларини ни- 
ш онлаш учун я н а лагерга келдилар. Ҳолбуки, улар­
нинг бири сентябрда, иккинчи си қиш чилласида, 
м айордан ўттиз йил аввал туғилганди, лекин ҳар 
ию нда улар М аккаслин, Бун в а Уолтер Юэлл билан 
(эндиликда бола ҳам улар билан) яри м ой давом и д а 
балиқ тутиш , олмахон в а куркани, тунда - итлар 
билан ёнут в а ёвво й и м уш укларн и ов қи л и ш га 
бориш арди. Аниқроғи, Бун в а негрлар, энди эса 
бола ҳам балиқ овлаш ар, олмахонларни отиш ар, 
ёнотларга итларни гижгижлатиш арди, овчиликлари 
т а н олинган м айор де Спейн в а қ а р и я Компсон (у 
бу икки ҳаф тан и чай қалади ган креслода д а р р а н д а
димланган қозон олдида тунука чўмичдаги вискини 
аралаш тириб, тотиб в а ҳўплаб ўтирарди, хаф ақон , 
нўноқ ош пазликда айбланган Эш тоға в а ичкилик 
ш иш асини тайёр қилиб турган Теннин Ж им ҳам шу 
ер д а ҳозиру нозир эдилар) ҳам да ҳали кексайм аган
38

---

М аккаслин в а Уолтер Юэлл гаровга ёки мерганлик- 
д а м аш қ қилиш учун иистолетлари билан ёввойи 
куркаларни отардилар, бош қа овни эс а ўзларига 
эп кўрмасдилар.
М аккаслин в а бош қалар бола ўрм онда олмахон- 
ларни излаб ю рибди деб ўйлаш арди. Аммо Сэм Фа- 
зерс бош қа ф и к р д а эди, бунга у учинчи оқш омда 
иш онч ҳосил қилганди. Бола ҳар тонг нонуш тадан 
кейин дарҳол ўрм онга кетарди. Энди унинг ам аки - 
ваччаси рож дество3д а совға қилган янги кўш ота- 
ри бор эди; кейин у салкам етмиш йил ш у милтиқ 
билан ов қилади, и кки м ар та стволи в а затворини, 
бир м ар та қўндоғини алм аш тиради, ш унинг учун 
охир-оқибат бу м илтиқдан унинг в а М аккаслин- 
нинг номлари, кун, ой в а йил - 1878 ўйиб ёзилган, 
кумуш билан сайқалланган ҳалқа қолади, холос. У 
ў ш а тонгда ўзи бўлган д арё ҳалқасини в а дарахтни 
қидириб топди. Компасга қараб, бу ерд ан ичка- 
р и р о қ қ а йўл олди, ўзи п ай қам аган ҳолда ҳақиқий 
ўрм ончига ай лан а бошлади. Учинчи кун биринчи 
м ар та ёнида и кки панж али изни кўрган ж ойдаги 
титкиланган тўнкан и ҳам топди. Тўнка азбаройи 
ти лк а-п о р а қи л и н ган и д ан тобора нураб-сочилиб 
борар, ўзлигидан воз кечган ҳолда д а р а х т бўлиб 
бўй чўзган о н а-зам и н и га қ ай та ётга н д и . У ёзги 
ўрмоннинг ҳатто ноябрнинг кулранг музли ёмғири 
ш ивалайдиган п айтдагидан ҳам қоронғироқ яш ил 
зулматида дайди рди , қуёш пеш и н да ҳам ҳам и ш а 
нам в а а н а ш у зулматдек доғсимон, ш унинг учун 
дарров пайқаб бўлмайдиган, яш ириниб олган, илон- 
лар уймалаш иб ётган тупроқда ола-була шуълала- 
нарди; ҳар кун у лагерга тобора кечроқ қайтарди.
3 
Рождество - Исо Масиҳ таваллуд топиш и ш араф и га 
ўрнатилган, насронийларнинг 25 д екабрд а ниш онланадиган 
асосий байрам ларидан бири.
39

---

Учинчи кун кечқурун бола Сэм ҳозиргина отини 
тун да қ ан тар и ш учун ж о й лаш ти раётган , п а н ж а р а
билан ўралган хари синчли сарой ёнидан ўтиб ке- 
таётган д а тан и ш овоз тўхтатди.
- Ҳали ҳам сенга кўринм адим и? - сўради Сэм.
Бола бир лаҳза сукут сақлади. Кейин сув ир-
м окдаги ўйинчоқ д ам бан и бузиб, вазм и н отилган- 
д ек бамайлихотирлик билан деди:
- Ҳ озирча йўқ. Лекин қ аер д ан қи ди ри ш кер ак? 
Мен д ар ё қўлтиғида бўлдим. Тўнкани ҳам топдим. 
Мен...
-Ҳ ам м а с и ш ундай. У сени кўрган бўлиши керак. 
Унинг п ан ж алари н и эсла-чи.
- Мен... - деди бола. - Менинг ёдим дан кўтари- 
либди... Ўйламабман...
- Ҳ ам ма ra n м илтиқда, - деди Сэм.
У - қул негр аёли в а чикесо йўлбош чисининг ўғли
- қ а р и я п а н ж а р а олдида у н и ққан комбинезонда в а
қул негрларнинг бош кийим и - эскирган беш цент- 
ли сомон ш ляпада эди. У ҳозир бу ш ляпани ф а қ а т
озодликка ч и ққан и н и н г белгиси с и ф ати д а кийиб 
ю рарди. Лагерь - дарахтлар кесилган ж ой, уй, с а ­
рой в а қўра ғи р а -ш и р а д а ғойиб бўларди; м айор де 
Спейн ўрм онда очган яй доқли к п ар ч а ер устида 
дарахтзорларнинг тунолди зимистони бирлаш арди. 
«Милтиқ, - ўйлади бола. - Милтиқ».
- Сенга тан лаш га тўғри келади, - деди Сэм.
Э ртаси куни тон гд а бола кун ёриш гунча, но-
нуш та қилмасдан, Эш тоға ош хонада полга тўшал- 
ган қави лган к ў р п а и чидан чиқиб, ўчоқда олов 
ёқадиган в ақтд ан ан ч а эр тар о қ йўлга туш ди. Д е ­
ярли бир миляни қоронғиликда хоти раси да қолга- 
н и ч а босиб ўтди. Кейин қўлида ҳозир стрелкасини 
илғаб бўлмайдиган ком пасини уш лагани ча тўсин 
устига ўтирди. О димлаётганида тин олган товушлар
40

---

ж онланиш ди, ю гураклаб қолиш ди, кей и н узил-ке- 
сил тинчиб қолиш ди, бойўғлилар ҳам уйғонаётган 
кундузги қуш ларга ж ой бўшатиб, сукутга кетиш ди, 
кулранг в а нам ўрм онда қуёш ш уълалари нур соча 
бошлади в а н а й за белгиси кўзга таш ланди. У тез, 
лекин ҳозирча бехавотир йўлга туш ди, бораркан 
ўрмон илмини, ҳали ўзи ҳис этм аётган бўлса ҳам 
такомиллаш тириб борди: кийикни боласи билан 
би рга ҳуркитиб ю борди, уларга ш ун чалар я қ и н
келдики, к и й и к ш итирлаган буталар и чида ғойиб 
бўлар экан , оқ кўзгусини ялти ратди , к и й и кн и н г 
орқаси дан эса у ўйлагани дан ч ақ қо н р о қ ч и қ қан
боласи ш аталоқ отди. Бола ҳозир бунинг н а ф и бўл­
м аса ҳам овчилардек, Сэм ўргатгани дек ш амолга 
қ ар ш и борарди. Милтиқ лагерда қолдирилганди, 
ундан ўз ихтиёри билан воз кечди. Бу билан овчи- 
ликнинг ж уд а ж ўн ибтидосини эмас, ш у п ай тгач а 
а й и қ қ а рўбарў бўла олмаганлигини эмас, балки 
бир йўла боқий ов ўйини барча қоидалари ҳам ўз 
кучини йўқотадиган алоҳида ш артларни зиммасига 
олди. У қўрқинч бутун вуж удини эгалласа: териси, 
қони, ичи, суякларини теш иб ўтса, ўтмиш хотира- 
лари билан м иясига зар б а берса ҳам, бу ер д а ўзини 
ў ш а ай и қ д ан , к ей и н етм иш йил м о б ай н и д а ўзи 
дуч келадиган барча бош қа айикдар в а буғулардан 
яго н а ф ар қ и бўлган тор, аниқ, йўқ қилиб бўлмай- 
д и ган соғлом ақл тасм аси н и бой б ерса ҳам бўш 
келмайди, қўрқоқлик қилмайди. Сэм сабоғи бежиз 
эмасди: «Қўрқ. Бусиз иложи йўқ. Лекин ном ардлик 
қилма. Ўрмон йи ртқи чи чеки н ади ган ж ойи бўлса 
ёки ю раксизлик қилаётганингни сезмагунича сенга 
тегмайди. Айиқлар в а буғулар ҳам қўрқоқдан ҳудди 
довю рак одам н ом арддан хавф си р аш и к е р а к бўл- 
ган дек огоҳ бўлади».
У аллақачон д а р ё ҳ ал қ аси д ан ўтиб к етган в а
пеш инга бориб аввалдагилардагидан ан ч а ичкари-
41

---

р о қ қа - нотаниш ж ой га бориб қолганди; энди у йў- 
лини компас в а отасидан қолган оғир қумуш юмалоқ 
соат билан чамалаб одимларди. У лагер д ан тўққиз 
соат олдин йўлга ч и қ қ а н д и , қоронғи ту ш и ш и га 
саккиз, бундан бир соат кам қолаётганди. Компас 
стрелкасини илғаш мумкин бўлганида тўш акдан
турганидан ҳозиргача д ам олмасдан йўл босарди, 
лекин шу ерда тўхтади в а енги билан ю зидаги терни 
ар тар экан, атр о ф га н азар таш лади. Ўзи милтиқни 
олмади, ўзи ундан итоаткорлик билан нолимасдан, 
аф сусланмасдан воз кечди; аммо, аф тидан, бу ҳам ­
м аси эмас, ҳали озлик қилади. У - бу ерда бегона, 
белгисиз чангалзорда муаллақ яш ил ғи р а-ш и р ад а 
адаш ган бола бир д а қ и қ а турди. Кейин охиригача 
тобе бўлди. Улар - соат в а компас халақит беряпти. 
Б атам о м соф бўлиши зарур. У ком бинезонидаги 
қай и ш часи н и ечди, зан ж и р ч ан и бўш атди, компас 
в а соатини бутага илиб қўйди, ёнига таёғини қўйди 
в а чангалзорга кирди.
У адаш иб қолганини туш унгандан кей и н Сэм 
сабоқ бергандек иш тутди: ўзининг аввалги изини 
топиш учун д о й р а бўйлаб айлана бошлади. Охирги 
и кки соатда, ай н и қса компассиз қолганидан кейин 
ж у д а илдамламади. Ҳозир эса умуман ш ош илмай 
одимларди, чунки остида ў ш а бута ўсиб турган д а ­
р ахт олисда эмасди; ҳ ақ и қ атан ҳам д ар ах тн и кут- 
ган идан ҳам эр тар о қ илғади в а у томон йўл солди. 
Б и роқ у ж ой д а н а бута, н а соат, н а ком пас бор эди, 
ш унда у Сэм ўргатганидек, доирани янги, бироқ 
аввалгиларига қ ар ш и томонга ан ч а кенгроқ олди; 
бу ҳолда доираларнинг умумий чизиғи изи билан 
кесиш иш и к е р а к эди, лекин ҳеч ерда изларидан 
д а р а к йўқ эди в а у олдингига қ а р аган д а илдамроқ, 
ю рагининг уриш и бир м еъёрда в а қучли бўлсада, 
тезлаш ган, ўзи аввалги дек ваҳи м ага туш м асдан
42

---

одимларди в а я н а дарахтга, аммо бош қасига дуч 
келди; бунинг ён и да қулаган йўсин ётарди, унинг 
атр о ф и д а қуруқлик ҳам, сув ҳам эм ас - нам си- 
заётган балчиқча бор эди в а у Сэмнинг сўнгги, 
учинчи ўгитига қулоқ тутиб, ў ш а йўсинга чўкди ва 
зах ж ой д а сув тўлиб, ш аклини йўқотаётган и кки 
бармоқли эгри изни кўрди. Бола бош ини кўтариб, 
я н а бир н еча қад ам таш лаб бош қасини кўрди, ҳов- 
лиқиб ю гуриш га туш мади, балки уларни батамом 
йўқотм аганига қ ад ар худди осмондан ёғилаётган 
излар кетидан изчиллик билан ҳаяж онланм асдан, 
иккиланм асдан, бироз н аф аси қисилиб, ю раги ду- 
киллаб, унга болғачада зарб билан тез-тез урилаёт- 
ган дек борарди, кейин ўзи ҳам бир ум рга йўқол- 
ган дек бўлди в а қутилм аганда ялангликка чиқиб 
қолди. Хилват сассиз қарш и си га отилди в а қуёш 
ш уълалари остида дарахтлар, бута, соат в а компас 
ш аклида қуюқлашди. Ва у айиқни кўрди. Айиқ кел- 
м аганди, йўқдан бор бўлмаганди - яш ил ж ази р ам а 
чош гоҳда туш ларидаги каби баҳайбатлигича эмас, 
ўнги да тасавву р қилганидек ёки бироз й и ри кроқ -
гавдасини доғли-хира м ан зар ад а чам алаш қийин 
эди - ҳодда намоён бўлди в а боқиб турарди. Қимир- 
лади. Ш ошилмасдан яйдоқ ж ой орқали йўлга тушди, 
бир лаҳза қуёш уни ёритиб юборди, я н а тўхтади, 
елкаси орқали қаради . Кетди. Яъни кетм ади - бир 
с а ф а р бола кўз ўнги да балиқ - улкан ёш и ўтган 
олабуға к ам ар н и н г қорам тир тубида сузгичларини 
ҳам қим ирлатм асдан яш и ри н ган дек қую қ ўрмонга 
чўкди, йўқ бўлди.
43

---

II
Шер унда н аф р ат в а қўрқинч уйғотиш ини кутиш
мумкин эди. Бу в а қ т д а у ўн тўртинчи баҳорини қар- 
ш илаганди. Бола ўзининг биринчи кийигин и ўлж а 
қилиш га улгурганди в а Сэм унга қ ай н о қ к и й и к 
қони оқиш ини қўрсатганди, бир йилдан сўнг ноябр- 
д а эс а у ай и қн и ўлдирди. Бу тантанали бағиш ловга 
қ а д а р у ўрмонни ўзи каби таж р и б ага эга кўпгина 
к а тт а ёш даги овчилардан яхш и роқ биларди. Энди 
эса ф ах р и й ўрмончиларнинг ҳам м аси ҳам у билан 
баслаш а олмасди. У лагернинг йигирм а беш миля 
атроф и даги ж ойларни - ҳ ар бир д ар ё қўлтиғи в а
теп ал и кн и , ҳар бир к ў зга таш л а н ад и ган д а р а х т
в а ҳар бир сўқмоқни беш қўлидек билар, истаган 
одам ни адаш м асдан хоҳлаган ж ой и га олиб борар 
в а лагерга қайтариб олиб кела оларди. У ҳатто Сэм 
Ф азерс би лм ай ди ган й и р тқ и ч л ар р а ҳ н а л а р и д а н
хабардор эди в а учинчи қузи да бирор ки м сан и н г 
ёрдам исиз к и й и к тунайдиган ж ойни топди ҳ ам д а 
ам аки ввач аси га лом-мим дем асдан Юэллнинг беш- 
отарини олиб, Сэмдан эш итгани бўйича қ ад и м д а 
индеецлар иш тутиш ганидек, тонг саҳ ар д а ётоғига 
қ ай таётган ш оҳдорни қулатди.
Қари ай и қн и н г изи энди ўзиникидек тан и ш эди 
в а бунга ф а қ а т п а н ж а ж ароҳатлан гани сабаб эмас- 
ди. А троф да бош қа ай и қл ар санғиб ю риш лари, 
улар пан ж алари н и н г деярли ш ундай каттали кдаги
излари қолиши в а бу изларни ф арқлаш учун бирини 
иккинчисига солиш тириш талаб қилиниш ига қ ар а- 
м асдан, у бош қа уч п а н ж а қолдирган изларни ҳам 
ш у ондаёқ аж р ат а оларди. Аммо ra n п ан ж аларн и н г 
катта-ки чи кли ги да эмасди. Агар Сэм Фазерс илк 
йиллардан бошлаб унинг устози, тайёрлов синфлари
- ўрмон четидаги қуён в а олмахонлар бўлса, қ ар и
44

---

ай и қ қиш лайдиган хилват - дорилфунуни, гўё ўзини 
ўзи дунёга келтирган, азалдан танҳо, б еф ар зан д
ай и қ - alm a m ater4 и га айланди.
Энди и кки панж али изни лагер д ан ўн, беш миля 
узоқликда, ун д ан ҳам я қ и н р о қ д а излаб топиш и 
мушкул эмасди. Ўтган уч йил м обайнида у икки 
бор ўз ж ойидан итлар ай и қн и н г и зи га туш ганини 
эш итган, бир саф ар эса йиртқи чга дуч келганини 
билди, итлар овозлари чийиллаб ч и қ ар д и , аян ч- 
ли, деярли одам ларникига ўхш аб тутқаноқли эди. 
К унлардан б и р и д а у р а ҳ н а д а Уолтер Ю эллнинг 
беш отари билан п и сти рм ад а турганида Қ ари Бен 
бўронда қулатилган д ар ах тлар узун кесм аси д ан
д у м б а л о қ о ш и ш и н и к ў р д и . А й и қ о с т и н -у с т и н
д арахтлар тупи в а бутоқлари устидан, аниқроғи 
улар у зр а локомотивдек ш и ддат билан бола учун 
кутилмаган буғу тезлигида елиб ўтди, ҳолбуки буғу 
бу ж ойдан сакраб ўтган бўларди; бола ўш ан да ай и қ­
нинг йўлини тўсиш учун ф а қ а т беқиёс ж асурги на 
эмас, ш унингдек ноёб каттали кдаги в а тезчопар 
и т кераклигини туш унди. Уйида негрлар лай ча деб 
аташ ад и ган дурагай зотли, калам уш дан хиёлгина 
к атта, ақлидан озадиган д ар аж ад а, телбаларча ж а- 
сур кучукча - каламуш лар куш андаси бор эди. Бола 
қучукчани июнь ойидаги овлардан бирига ўзи билан 
бирга олиб келди в а в ақ ти келганда каламуш лар 
куш андасинин г бош ини қоп билан бекитиб худди 
аввалд ан келиш иб қўйилган ам алий учраш увга от- 
лангандек йўлга туш ди, Сэм эса галадан бир ж у ф т 
и зқувар итни бошлаб келди, улар ш амол эсаётган 
то м о н д ан и зга ту ш д и л ар в а а й и қ сал бўлмаса 
ч и н а к а м п и сти р м ага дуч келиб қолаёзди. Итлар
4 
А льм а м ат ер (лотинча «alma mater» - «эмизувчи она» 
сўзидан) - м аънавий (диний, фалсафий) таълим берадиган 
университетларнинг қади м и й норасм ий номланиш и.
45

---

йиртқичга шу қадар яқинлаш иб келдиларки, кейин 
боланинг ўйига келганича, аф ти дан , каламуш лар 
куш андасининг кутурган акиллаш идан саросимага 
тушган айиқни ҳатто тўхтата олдилар. Йўғон сарв 
дарахтинингтанасига қисилган айиқ орқа оёқларида 
кўтарилар экан, каламушлар куш андасининг чексиз 
жасурлиги ю ққан изқувар итлар қарш исида тобора 
юксалиб, баҳайбатлашиб борарди. Шу лаҳзада бола 
лайча айиқ билан чинакамига олишишга тайёрлигини 
англаб етди. У милтиғини ерга ташлаб, олдинга ин- 
тилди. Йиқила туриб, айиқ оёқлари олдида қулоқни 
теш адиган д ар аж ад а ҳураётган, ғазабга минган ку- 
чукчани ушлаб олди. Бурнига айиқнинг кучли, иссиқ 
қўланса иси урилди. Шундоқ устида момақалдироқ 
булутидек қўланка солаётган айиқни кўрди. «Бу илга- 
ри қаердадир бўлганди», - хаёлидан яш и н тезлигида 
ўтди в а қаердалиги ёдига келди: туш ида қўрганди.
Айиқ кетди. У йиртқи ч қ ан д ай узоқлаш ганини 
қўрм ади ҳам. Тиззаларида туриб, и к к и қўли билан 
қутурган кучукчани уш лаган ҳолда и зқувар итлар- 
нинг йиғлоқи акиллаш и узоқлаш аётганлиги қулоғи- 
га чалинарди. Сэм келди, милтиғини ёнига оҳиста 
қўйди, болага қ а р а р экан, қадди н и ростлади.
- Мана, уни м илтиқ билан ҳам Икки м а р та қўр- 
динг, - деди Сэм. - Бугун уни ҳойнаҳой қулатган 
бўлардинг.
Бола ўрнидан турди. Ҳали ҳам каламуш лар ку- 
ш андасини ушлаб турарди. Кучукча ҳамон акиллар, 
1
ў ё уни электр токи билан куйдираётганлардек ғазаб 
билан тўлғанар, қўлдан отилиб чи қ и ш га ҳ а р а к а т
қиларди.
- Ўзинг-чи? - деди бола хиёл ти тр аган овозда. -
М илтиқ сенда қолди. Нега отмадинг?
Сэм эш итм аётгандек эди. Қўлини чўзиб, итлар 
овози эш итилм ай қолган бўлса ҳам ҳураётган в а
талпинаётган кучукчага тегинди.
46

---

- У кетиб бўлди, - деди Сэм. - Ўзингни бос, энди 
келгуси галгача д ам ол.
Кучукча силаётган кўллар остида ти н члан а бош­
лади.
- Сен деярли биз бопсан, - дерди Сэм. - Ф ақат 
ж уссанг кичикроқ. Б и зд а ҳозирча ит йўқ. У зотли 
бўлиши, я н а бўйдор бўлиши, бундан таш қари жасур 
бўлиши ҳам керак.
У кучукча бош идан қўлини олиб, ай и қ в а итлар 
яш и ри н ган ўрм онга нигоҳини қадади.
- Қачонлардир ким дир қулатиш и керак.
- Билам ан, - деди бола. - Бу бизларникидан ким- 
нингдир чеки га туш ади. Энг сўнгида. Унинг ўзи 
хотим а қўйиш к е р а к деб хоҳлаганда.
Шунинг учун у Ш ердан наф ратланиш и в а қўрқи- 
ш и к ер ак эди. Бу тўртинчи ёзда, у м айор де Спейн 
в а генерал Компсон туғилган кун и н и овчи ларга 
хос ниш онлаш учун тўртинчи м ар та келганида со- 
д и р бўлганди. М айор де С пейннинг байтали эрта 
баҳорда туққанди. Сэм ёз оқш омларининг бирида 
отлар в а хачирларни тун аш га ҳайдаб келиб, янги 
туғилган тойчоқни топмади, қутурган она эса ўтан- 
га кирм асдан, оёғини тираб олди. Сэм байталнинг 
ўзи тойчоғини қолдирган ж ойга бош лайди деб ўй~ 
лаганди, бироқ бундай бўлмади. Б ай талн и н г ўзини 
ҳар томонга уриш идан тойчоқ адаш ган ж ойни ҳам, 
томонни ҳам англаб бўлмасди. У д аҳ ш атга туш ган 
ҳолда ҳеч н ар сан и кўрм аётгандай сап чи ш дан тўх- 
там асди . Б и р с а ф а р у ўз одами эканлигини ҳам 
унутиб, ғазаб билан Сэмга таш ланиб қолди. Сэм 
ниҳоят уни ўтан ичи га ки ри ти ш га м у в а ф ф а қ бўл­
ди. Бу в а қ т д а қош қорайиб, тойчоқнинг адаш ган 
изларини топиш ам ри маҳол эди.
Сэм уйчага йўл олиб, бўлган во қеад ан м айор де 
Спейнни хабардор қилди. Бу й и р и к йиртқичнинг
47

---

иш и экаылига, тойчоқни қи д и р-қи д и рм а бефойда- 
лиги, унинг ҳалок бўлганлиги р ав ш ан эди. Кечки 
о вқат қилаётганлар буни туш униш арди.
- Бу - қоплон, - дарҳол қарорга келди генерал 
Компсон. - Ўша, м ар тд а к и й и к боласи билан бузоқ- 
ни тилка-пора қилган.
Бун Хоггенбек5 баҳорда одатдагидек қиш ловни 
қ ан д ай ўтказганли кларидан бир хабар олгани кел- 
ган и д а Сэм у орқали м айор де С пейнга бу воқеани
- ки й и к бўғизланганлиги, кейин унинг боласига ҳам 
кувиб етилиб, ўлдирилганлигини етказганди.
- Сэм бу қайси сўйлоқнинг иш и эканлигига аниқ- 
лик ки ри тм аган ди , - деди м айор де Спейн. Сэм 
қачон гап и ри ш н и тўхтатиш лари в а у ўз ётоғига 
кетиш и мумкинлигини кутаётгандек т и к турар в а
оғиз очмасди. Нигоҳи бўшлиқни и ф о д а этарди.
- Қоплон буғуни кулатиш га, кейин эса боласини 
осонгина кўлга туш и ри ш га қодир. Бирок, она бай- 
тал ёнида бўлганида бирорта қоплоннинг тойчокда 
таш лан и ш га ю раги дов бермайди. Бу - Қари Бен,
- давом этди де Спейн. - Унинг тўғрисида ф и кри м
тузукроқ эди. Ундан буни кутм аётгандим . Менинг 
в а М аккаслиннинг итларини ҳолдан тойдириш -
бир масала. Итларни унга қ ар ш и ти ккан и м и зд ан
ҳар и кки томон огоҳлантирилган. Аммо ерларим га 
бостириб кириш , тағин молимни ёзда бўғизлаш - бу 
қоидаларга хилоф, Сэм, бу - Қари Б еннинг иш и.
Сэм аввалги д ек ж и м турар, де С пейн гап ини 
тугатиш ини кутарди.
- Э ртага и зи д ан туш иб, ўзим и з иш онч ҳосил 
қиламиз.
Сэм кетди. У лагернинг ўзида ж ойлаш иш ни ис- 
там аган ди , бу ердан ч о р ак миля н ари да, д ар ё кўл-
5