Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

7 Мастиф, инглиз м аст иф и  - инглиз итларининг энг 
қадим ий зотларидан, ай и қ овида кўп ф ойдаланилади; 
эрдель, эрдельт ерьер -  Англиядаги Йоркш ир графлигининг 
ғарбидаги Эрдель воҳасида кўпайтирилган, терьер зотига 
мансуб ит, овда ҳайвонлар, йиртқичлар инларини қидириб 
топиш га ўргатилган.
8 Ф унт - оғирлик ўлчови, 2,2 ф унт - 1 килограмм.
53

---

Сэм тунда сарой чада итга товоқчада гўш т бўлак- 
л ар и тў ғр ал ган ш ў р в ан и қолдирди. Э рталаб бу 
ер га к и р га н и д а то во қ ч а бўш, и т эс а ағдарилиб, 
бош ини кўтарган ҳолда қ орнида ётар, совуқ сари қ 
қўзларини э ш и к к а ти кк ан д и в а у бу совуқ кўзлар 
қ а р а ш и н и ў згар ти р м асд ан , ҳатто ириллам асдан 
таш ланиб қолди, аммо мўлжали хато кетди - ожиз- 
лашиб кетган муш аклари п анд берди, ш у сабаб Сэм 
таёқчаси билан бу ҳужумни д а ф қилиш , таш қар и га 
отилиб чиқиш в а эш икни бекитиш га улгурди. Шу 
заҳотиёқ ит гўё и кки ҳаф тали к очликни бош идан 
кечирмагандек, янги сакраш учун қаердан куч топ- 
гани номаълум ҳолда эш и к ка таш ланди.
Чош гоҳда улар ўрм ондан лагерлари томон ке- 
лаётган ки м ни нгдир овчилардек овоз берганини 
эш итдилар. Бу Бун экан. У саройчага яқинлаш иб, 
т и р қ и ш орқали бош ини баланд тутган , м удраб, 
сар и қ қўзларини пирпиратаётган баҳайбат - букил- 
м аган, бўйсундирилмаган руҳнинг тимсоли бўлган 
итни кузатиб турди.
- Б и з учун уни қўйиб юбориб, - деди Бун, - ўр- 
н и га Қари Б енни уш лаш в а а й и қ н и 'ш у қаттолга 
гиж гиж латиш осонроқ эди.
У ўгирилиб, ш амол қизартириб ю борган юзи би­
лан болага қадалар экан:
- Ашқол-даш қолингни йиғиш тир. Кас уйга қай- 
тиш ингни буюрди. Бу тойҳўрга ш унча суқланганинг 
етар, - деди.
Бун извош ни п астқам ли кка ки р ав ер и ш д а қол- 
дирганди; унга бу ердагиларда бўлмаган хачир қў- 
шилганди. Тунда бола уйида эди. У ам аки ваччаси га 
ш ундай ҳикоя қиларди:
- Сэм биз унинг олдига кириб, қўл теккизиб кўр- 
магунимизча қантаради. Кейин овқат бера бошлай- 
ди. Сўнг, агар талаб қилинса, я н а оч қолдиради.
54

---

- Нега? - сўради М аккаслин. - Бунинг қ ан д ай
н аф и бор? Ҳатто Сэм ҳам ҳеч қачон уни ўзи га бўй- 
сундира олмайди.
- У бўйсундирилган ҳолида бизга кер акм ас. У 
бизга ҳозир қ ан д а й бўлса, ш ундайлигича керак. 
Ф ақат у охир-оқибат Сэмга, бизга итоат қилмагунча 
сарой чадан ч и қ а олмаслигини туш униш и керак. 
Ундан бош қа ҳеч ким Қари Бенни тўхтата олмай­
ди. Ҳозир унинг лақаби ҳам бор. Б из уни Шер деб 
чақиряпм из.
Ниҳоят ноябрь эш и к қоқди. Улар лагерга қайтиб 
келдилар. У ҳовлида генерал Компсон, м айор де 
С пейн, ам ак и вач ч аси Уолтер в а Бун билан мил- 
ти қлар, тўш аклар, о зи қ -о вқ ат солинган қутилар 
о раси да туриб, Сэм Фазерс в а Ш ерни кўрди - қари
индеец отхона ёнидаги йўлакчадан увадаси ч и ққан
комбинезон устига қўй терисидан тикилган униққан 
ку р тка кийиб олган, р ези н а эти кда, бош ида аввал 
боланинг отаси кийиб ю радиган ш ляпа кўндирил- 
ган ҳолда одимларди, ёнида эса баҳайбат ит мағрур 
борарди. И зқувар итлар қар ш и си га таш ланмоқчи 
бўлишди, бироқ ҳали ҳаёт таж рибасига эга бўлмаган 
л ай чадан бош қа ҳам м алари тисарилиб қолишди. 
Лайча думини ликиллатганча Шер ёнига борди. Шер 
ҳатто тиш лари оқини ҳам кўрсатмади. Йўл-йўлакай 
а й и қ ч а қилиб ш ундай туш ирдики, лай ча уч қадам
н а р и г а дўм балоқ отиб туш ди, Ш ер э с а ҳовлига 
кириб, ҳеч ки м га боқмасдан, б еф ар қ в а мудраган 
ҳолда ти к қотди.
- Буни қар ан г-а, - деди Бун. - Унга қўл теккизиб 
бўладими?
- Мумкин, - деди Сэм. - Унга барибир. Унинг 
учун одамлар ҳам, йиртқичлар ҳам йўқдек ҳисоб.
Бола кузатиб борарди. Бун ч ў кк а туш иб, Шер- 
н и н г бош ини силаб, суяклари в а м уш аклари н и
ушлаб, кучини чамалаб кўрган п ай тдан кейин икки
55

---

йил д ав о м и д а бу ж уф тликни кузатиб борди. Гўё 
Шер аёлдек эди ёки, аф ти дан , бу ж уф тликдаги аёл 
Бун эди. Агар - Сэм таъ р и ф и га кўра - одамлар ва 
йиртқичлар йўқдекҳисоб, баҳайбат, мағрур, мудроқ 
и т ҳам да ж ўш қин, қўпол, том ирларига индеецлар 
қони аралаш ган, онги боланикидек, буриш ган юзли 
одам ўзаро таққосланса, иккинчи си тўғрироқ эди. 
Бун Сэмни ҳам, Эш тоғани ҳам четлатиб, Шерни 
ўзи боқувига олди. Бола Бун ош хона олдида со­
вуқ ёмғир остида Ш ерни овқатлан ти раётган и н и
н еча бор кўрганди. Шер бош қа итлардан алоҳида 
овқатлантирилар, алоҳида сақланарди, аммо ф а қ а т
келгуси ноябрдагин а уларга Шер бевосита қаер д а 
тунаш и ан и қ бўлди; ш унгача ҳам м а у Сэм қулбаси 
ёнидаги ўз уяси да туради деб ўйларди, бироқ бир 
саф ар М аккаслин тасодиф ан Сэмдан бу ҳ ақ д а сўра- 
ганида, у бор гапни ош кор қилди. Кечқурун майор 
де Спейн, М аккаслин в а бола қўлда чироқ билан Бун 
ухлаётган тор, унинг ю винмаган тан аси д ан в а нам 
овчи кийим идан келаётган қўланса исга тўла хонага 
ки ри ш ган и д а ч ал қан ч а ётган Бун ҳурраги бўғзига 
тиқилиб уйғонди, унинг ёнидаги Шер келганларга 
совуқ мудроқ сар и қ кўзларини қаратди .
- Бун, бу иш инг ярам ай д и , - деди М аккаслин. -
Бу ер ит турадиган ж ой эмас. Ахир у эрталаб Қари 
Б енни қувиш и керак. Тун бўйи у сенинг исингдан 
н аф ас олса, изни қ ан д ай топади.
- Ҳозирча ҳидим ўзим га халақит бераётгани йўқ,
- деди Бун.
- Х алақит берганида ҳам сендан ислаб из топиш
талаб қилинмайди, - деди м айор де Спейн. - Итни 
олиб чиқ. Уй таги даги бош қа итларга қўш иб қўй.
Бун ўрнидан турар экан:
- Ахир у ўзига қар аб чучкирган ёки эснаган, т а ­
содиф ан унга тегиб кетган биринчи и тн и ёқ ғаж иб 
таш лайди-ку, - деди.
56

---

- Х авотир олма, - деди де Спейн. - Итлар д ан
бирортаси туш идаям туш куриш га ҳам, уни туртиб 
ю бориш га ҳам ю раги дов бермайди. Уни ҳовлига 
олиб чиқ. У менга эртага исни дарров топа оладиган 
ҳолда керак. Қари Б ен ўтган йил уни доғда қолдир- 
ди. Бу с а ф а р бунинг уддасидан чиқолм аса керак.
Ифлос иш тондаги Буи туриб, оёғини пойабзалига 
тиқди, унинг ипларини бойламасдан, ухлаётганида 
тўзғиб кетган сочларини тўғриламасдан - қан доқ 
бўлса ш ундайлигича Ш ерни хонадан олиб чиқди. 
Бош қалар я н а ўз хоналарига қайтиш ди - Маккаслин 
билан де Спейн я н а қ а р т а ў й н аш га кириш дилар. 
Бироздан кейин М аккаслин:
- И стасангиз, бориб текш и раб кўрам ан , - деб 
таклиф қилди.
- Ҳожати йўқ, - ж авоб берди де Спейн. Сўнг: -
Тикканингни қабул қиламан, - деб Уолтер Юэллга 
м урож аат қилди. Ва я н а М аккаслинга қараб, - агар 
у ё қ қ а бормоқчи бўлсанг, менга индам а. Қариёт- 
ган ли ги м н и н г би ри н чи белгиси: а га р б ераётган
буйруғим д е в о р га ай ти л аётган л и ги н и олдиндан 
билсам ҳ а м у н и н г б а ж ар и л м а с л и ги ға за б и м н и
қўзғатади, - деди.
Т ўш ак ости д а кўзи н и уй қу босиш ини пойлаб 
ётаркан, бола ҳам Шер я н а Бун қўйнидан ж ой ол- 
ганлигини, бугун ҳам, эртага ҳам, ноябрдаги овнинг 
бош қа тунларини ҳам, бош қа ов мавсумларини ҳам 
ш у ж ой д а ўткази ш и н и биларди. Унинг хаёлидан: 
«Қизиқ, Сэм н ега рози бўлганикин? Бун оқ танли 
бўлса ҳ ам Сэм Ш ерни ун га берм аслиги м ум кин 
эди. Майор ҳам, ам аки вач ч аси ҳам бунга эътироз 
билди ри ш м асди . Энг асосийси, Ш ерга биринчи 
бўлиб Сэмнинг қўли текк ан в а Шер хўж айини ким
эканлигини биларди», деган ф и к р ўтди. Улғайгач, 
бунинг таги га етди. Ш ундай бўлиши к е р а к э к а н ­
лигини туш унди. Ўзи тартиб ш унақа. Сэм - қабила
57

---

бошлиғи, даҳо; Бун - паст табақали, унинг овчиси. 
Ит кетидан Бун ю риш и керак.
Шер биринчи бор изқувар итлар галасини Қари 
Б ен томон бош лаган тонгда лагерда қаердандир: 
балчикда истиқомат қилиб, ёнотни қопқонда овлаш 
ёки пасттекислик четларида пахта в а маккаж ўхори 
етиш тириш билан ш уғулланадиган, Сэм Ф азерсга 
қ а р аган д а бироз пўримроқ, аммо Теннин Ж имдан 
ан ч а хароб ки й и н ган етти н а ф а р серсуяк, безгак- 
д ан силласи қуриган ки м са пайдо бўлди; улар тун 
бўйи п и тра милтиқлари в а беш отарлари билан ҳов- 
лида ти зза ч ўккан ҳолда сабр билан ёмғир остида 
бўкишди. Улар д а н энг сўзамоли (Сэм Фазерс кейин 
м айор де Спейнга гапириб бериш ича, улар ёз бўйи 
лагерга ёлғиз, икковлон, учовлон бўлиб келиб тури- 
ш ар, Ш ерни томош а қилиб, я н а қайтиб кетиш арди) 
ш ундай деди:
- Х айрли тонг, м айор. Э ш и ти ш и м и зча, бугун 
қўш панж али ай и қн и кўктус итингиз билан қувла- 
м оқчи экансиз. Қарш и бўлмасангиз, буни биз ҳам 
кўрмоқчи эдик. А йиққа, агар устим изга таш ланиб 
қолмасагина, ў қ узмаймиз.
- Қ ад ам лари н ги зга ҳасан от, - д ед и м ай ор де 
Спейн. - М арҳамат, отаверинглар. Айиқ биздан-да 
ҳам кўпроқ сизларники.
- Гапингизда ж он бор. У м ендан қарздор: бир 
қ а н ч а сигирим ем иш и бўлди. Уч йил аввал чўчқам
ҳам.
- Мен ҳам даъвогорм ан, - деди я н а бири. - Ф ақат 
ай и қ қ а эмас.
Де Спейн унга тикилди. Бу ки м са там ак и н и чай- 
наб бўлиб, туфлаб таш лади.
- Бузоғим йўқолиб қолди. Бултур. Яхш и бузоқ 
эди. Кейин ию нда тахм и н ан сизнинг тойчоғингиз- 
д ек ти лка-пора қилинган ҳолда топдим.
58

---

- Ш ундай денг, - деди м айор де Спейн. - Начора, 
й иртқи чга итларим остидан бемалол отаверинг.
Ўша куни Қари Б ен га битта ҳам ў қ узилмади. 
О вчилар уни кўриш м ади. У болага уч йил аввал
ёзда рў п ар а келган ялангликдан юз қ ад ам чам аси 
н а р и д а о ё қ қ а турғизилди. Б ола бу ер д ан ч о р ак
миля ҳам келмайдиган н ар и д а эди. У итлар а й и қ қ а 
таш лан ган л ар и д аги товуш ларни эш и тд и , бироқ 
Ш ерга тегиш ли бўлган нотаниш овоз еезилмади в а
бундан у Шер ў ш а ерд а бўлмаса к е р а к деган хулоса 
чиқарди. Қари Бенни қувиш илгаридагиларга қара- 
ган д а ж адалроқ кечарди, юқори, ж азавали ҳуриш
қулоққа чалинмаганлиги ҳам ҳақ и қ и й аҳволга ой- 
динлик киритм ади. Ф ақат оқш ом да Сэм унга Шер 
сас ч и қар м асд ан из қувиш ини туш унтирди.
- Қари Беннинг бўғзига ёпиш гандагина ириллай- 
ди, - деди Сэм. - У бош қа п ай т сарой чада эш и к ка 
таш ланаётган вақтд аги д ек бирор сас чиқарм айди. 
Кўктус зоти ўзи ш унақа. Н има дегандинг?
- Эрдель, - деди бола.
Шер и з қ у ви ш н и бо ш қар ар д и : и тлар а й и қ н и
дарё томон ж у д а сиқиб бориш ди. Бун Шер билан 
тунда соат ўн бирга я қ и н қайтиб келгач, Шер Қари 
Бенни қисувга олиши мумкинлиги, бироқ изқувар 
итлар унга яқи н лаш и ш га ж уръат қила олмаганлик- 
лари, ш у сабабли Қари Бен улардан қутулиб, сувга 
таш ланганлиги в а оқим бўйича сузиб кетганлиги, 
у эса Шер билан ай и қ сувдан ч и қ қан ж ойни топиш
учун соҳил бўйлаб ўн м иляча борганликлари, ке- 
чувдан нариги қи рғоққа ўтиб, орқага қайтганлари, 
лекин қоронғида ай и қ изига туш а олмаганликлари, 
балки Қари Бен кечувдан н ари га сузиб кетган бўли- 
ш и мумкинлигига онт ичарди. Бун изқувар итларни 
бўралаб сўкаркан, Эш тоға кечки овқатдан ўзига 
қолдирилган улушни там адди қилиб, ухлагани йўл
59

---

олди, бироздан кейин бола ҳуррак ав ж и га ч и ққан
хона эш игини очганда йи ри к ит бошини улуғворлик 
билан кўтарди, унга мудроқ нигоҳи билан боқди, 
сўнг я н а калласини Бун ёстиғига кўйди.
Я на ноябрь эш и к қоқиб, сўнгги кунни Қари Бен 
учун қолдириш одат тусига ки р ган д а лагерда ўн 
беш н аф ар га яқи н одам тўнланди. Улар ф а қ а т овчи- 
ларгина эмасди. Бу ерга тўпланганлар орасида Шер 
в а Қари Б ен ҳ ақ и д а эш итган ҳам да кўктус баҳай- 
бат итнинг қ ар и п ан ж аси з ай и қ билан ҳар йилги 
тўқн аш уви да ҳозир бўлиш истагидаги Ж еф ф ерсон 
сингари қўш ни округ м ар кази д ек ш аҳарлардан
келганлар ҳам бор эди. Айримлар ҳатто милтиқсиз, 
куни к еч а дўкондан х ар и д қилинган овчи куртка- 
лари в а этикларда эдилар.
Шер Қари Б ен га д ар ёд ан беш милядан кўпроқ 
м асоф ада етиб олди, уни тўхтатди, изидан тушди 
в а шидцати сусайган изқувар итларни ортидан эр- 
гаш тирди. Бола из кетидан қувиш бошланганини 
эшитди: ўш а ж ойдан у қадар узоқда эмасди. Бола 
Буннинг итларни жўштираётганларини эшитди; икки 
бор узилган ўқ овози янгради - бу генерал Компсон 
м ас о ф а д а н туриб (ҳуркиган отни ти н члан ти ри б 
бўлмаётганди) ай и ққа қўш отаридан беш питра ва 
ўқлардан отганди. Изқувар итлар қочаётган йиртқич 
кетидан ҳуришарди. Бола бу овозларни югуриб кета- 
ётганида эшитди; ҳавони симириб, қоқилиб, ўпкаси 
шишиб, генерал Компсон ўқ узган в а Қари Бен томо­
нидан ўлдирилган икки ит ётган ж ойга етиб келди. 
Айиқ изларида Компсон ўқлари оқизган қонни қўрди, 
аммо у ёғига югура олмади. Н афасини ростлаш, ю рак 
уриш ини тинчлантириш учун дарахтга суянди в а из 
қувиш саси сўниб бораётганини туйди.
Сэм Ф азерс ёр д ам га етиб келм агун ча кун бўйи 
ян ги овчи курткалари в а эти клари да ўрм онда ада-
60

---

ш иб ю рган, ҳали ў зл ар и га келолм аган беш н а ф а р
ш аҳ ар л и к кечқурун лагер д а ту н аш га қолганлари- 
д а бола и з қу ви ш таф си л о тл ар и н и эш и тди : Шер 
и к к и н ч и бор ай и қ н и қувиб етиб, у н га йўл берм а- 
ган , лекин й и р тқи ч қон и ҳ и д и д ан қ ў р қм ай д и ган
ф а қ а т бир эгр и х а ч и р ги н а улар га яқ и н л а ш ган , 
бу х ач и р у сти д а э с а отиш ни эплолм айдиган Бун 
ўти рган . Бун а й и қ қ а ўз п и т р а м и лти ғи даги беш 
ў қ н и н г ҳ а м м а с и н и у зга н , л е к и н ҳ а м м а с и зое 
к етган , Қ ари Б ен э с а я н а бир и тн и қулатиб, қур- 
ш о в д ан ч и қ қ а н , д а р ё г а ч а етиб борган в а ғойиб 
бўлган. Бун я н а Ш ер билан би рга қ и р ғо қ бўйлаб 
ун и н г и зи д ан туш ган лар. У зоққа, Ж уда у зо қ қ а ч а
б о р и ш ган : д а р ё д а н ў т и ш а ё т г а н д а қ о р о н ғи л и к
ту ш а бош лаган в а н ар и ги соҳилдан бир миля ҳам
ю рм асларидан атр о ф зим истонга айланган. Бу са- 
ф а р Шер ғ и р а -ш и р а д а ҳам сув ё қ а с и д а Қ ари Б ен
и зи н и то п а олган - эҳтимол, қон ҳ и д и н и туйган, 
я х ш и я м к и Шер ти зг и н д а бўлган, Бун х ач и р д ан
сак р аб туш иб, и т билан я к к а м а -я к к а олиш иш га 
ту ш ган в а ун и а й и қ и зи д ан олиб к е ти ш га м уваф - 
ф а қ бўлган. Бун бу с а ф а р сўки н м аётган ди . Ҳ амма 
ёғи га лой ч ап и л ган , ў т а ҳори ган ҳолда, б ар к аш - 
д е к б а д б а ш а р а ю зи д а ҳам он ф о ж и а, ҳ а й р а т ак с 
э тга н и га ч а о сто н ад а ту р ар ди.
- 
Хато қилдим, - деди у. - Ўн қ ад ам ж ой д ан беш 
м ар та мўлжалга тек к и за олмадим.
- Аммо биз унинг қонини оқиздик, - деди майор 
Спейн. - Генерал Компсоннинг ўқи унга тегди. Ил- 
гарилари бунинг уддасидан чиқолм агандик.
- Мен эса мўлжални ололмадим. Б еш м ар та хато 
қилдим. Ш ернинг кўзи олдида.
- Ўксинма, - ю патди уни майор де Спейн. - Из қу- 
виш аъло ўтди. Қонини ҳам оқиздик. Келгуси саф ар 
Кэтига генерал Компсон ёки Уолтерни м индирамиз 
в а у биздан қочиб қутула олмайди.
61

---

Шу онда М аккаслин сўраб қолди:
- Ҳой Бун, Шер қ аер д а?
- С эм нинг олдида қолдирдим , - ж аво б берди 
Бун. У кетиш тараддуди га туш ганди. - Унга ш ерик 
бўлишга я р а м а й қолдим.
Йўк,, болада Ш ерга нисбатан н а ф р а т ҳам, кўркув 
ҳам йўқ эди. Рўй бераётган воқеаларда у қандайдир 
м уқаррарликни ҳис этарди. Унингча бирор н ар са 
бошланаётган, бош лангандек туюларди. Худди тай- 
ёр саҳнадаги сўнгги кўриниш .
И нтиҳонинг ибтидоси, аммо бу қ а н д а й ниҳоя 
эканлигидан бехабар эди, бироқ қайғу бўлмайди. 
Итоат в а ғурур бўлади, унга ф а қ а т томош абин роли 
насиб этган бўлса ҳам майли, ўзига ш ундай роль 
насиб этганидан ф ах р бўлади.
III
Д екабрь эди. Х отирасида қолган энг аёзли ой. 
Улар ҳаво бироз илиш ини в а ўш ан да Шер Қари Бен 
билан ҳар йилги из қувиш ларини ўтказиш ларини 
кутиб, лагер д а мўлжалдаги и кки ҳ аф т ад ан кейин 
ҳам тўрт кун туриш арди. Из кувиш ўтса бу ерни 
т а р к этиб, уйларига р а в о н а бўлиш лари мумкин. 
Покер9 ўйнаб кўзда тутилмаган кутиш кунларини 
кеч қилиш виски захирасини тугатди в а ш у сабаб 
Қари Бен билан болани М емфисга ж ом адон ҳам да 
м айор де С пейннинг мусалласчи м истер Семсга 
бир п арч а хати билан йўлга отлантириш ди. Яъни 
майор де Спейн в а М аккаслин Бунни виски олиб ке- 
лишга, болани эса Бун бу вискиларни ёки уларнинг 
кўпроғини, ҳеч бўлмаса бирор ш иш аларини етказиб 
келиш ини назорат қилиш учун ж ўнатиш аётганди.
Тун соат учда Теннин Ж им уни уйғотди. Бола 
совуқдан эмас - ўчоқда олов гурилларди - бу узоқ
9 Покер - қ а р т а ўйинининг бир тури.
62

---

қи ш к е ч а с и д а ю р а к қон н и эриниб ҳ ай д а ш и в а
уйқуга тўйилм агандан ж унж икиб тез кийинди. У 
уйдан ф а қ а т я н а уч соатдан сўнг ўрн и н и кунга 
бўш атиб б ер ад и ган дон г қотиб ял ти р аётган тун 
остида темиртус ер тасм асид ан, музли зулматдан 
тили, танглайи, ўпкасининг ч еккал ар и гача куйди- 
риб ош хонага ўтди, бу ерда чироқ нур сочиб турар, 
чўғга айланган плита деразаларни хи ра торттирган, 
тўртдан бири индеец, чикесо қабиласидан бўлган 
сквонинг невараси, баъзан том ирларида бир томчи 
бўлса ҳам оқ қони йўқлигига и ш орадек гзфзи в а
қаҳрли муш тлари билан қ ар ш и оладиган, баъзан, 
одатда кайф лигида, а н а ш у муш ти в а ўш а қаҳри 
билан отаси тиш -тирноғигача чикесо, бунинг устига 
қабила бошлиғи бўлганлиги в а ҳатто онаси ярм и га 
индеец аёли эканлигини исботлайдиган Бун эса ал- 
лақачон ликобчага тиралиб, ўсиб кетган соқоллари 
к ў кар ти р и б ю борган ж ағлари н и и ш га солганди. 
Унинг бўйи бир м етру тўқсон, онги - боланики, 
қалби - отники, тугм ача кўзлари ҳеч н ар сан и - ра- 
зилликни ҳам, бағрикенгликни ҳам, меҳрибонликни 
ҳам, ғазабни ҳам и ф о д а этм айдиган, бола ум рида 
кўрм аган б ад б аш ар а бетига қадалганди. Бундай 
баш аран и гўё ким дир футбол ўйнайдиган тўидан 
к аттар о қ ёнғоқ топиб олиб, уни и с к ан а билан та- 
раш лаган, кейин индеецларнинг қизил тан аси дек 
эмас, балки келиб чиқиш и, эҳтимол, қисм ан виски- 
никига, асосан эса очиқ осмон остида тараллабедод 
я ш аш нусқи бўлган деярли бир тусли қизғиш -ғиш т 
р ан ги га бўяган; бундай бетда аж инлар ҳам, қ и р қ
йиллик у м рн и н г м уҳри ҳам йўқ, ш у н ч ак и қуёш
тиғидан в а чакалакзорларнинг зулматига шўнғи- 
ётган йи ртқи ч орти дан кўзни қи си ш д ан қолган, 
тонг ёриш иш и билан овни давом эттириш ни кутиб 
изғиринли ноябрь ёки декабрь зам и н и д а ётганида
63

---

атайиы ўрмон гулханларида куйдирилган бурмалар; 
унинг учун в а қ т худди ҳаводек, ўзи бу ж ойларда 
си р а қари м асдан одимлайдиган ҳаводек эди. Ж а- 
сур, бепарво в а тутуруқсиз эди; ҳунари, машьулоти, 
касби йўқ эди, ф а қ а т битта қусури - в и ски га ружу 
қўйган в а битта ф ази лати - м айор де Спейн ҳам да 
боланинг тоғаси М аккаслинга сўзсиз, м уҳокам ага 
ўринсиз содиқлиги бор эди.
- Б аъзан унинг қусурини ҳам ф ази лати га қўш- 
гинг келади, - деганди майор де Спейн.
- Ёки ф ази л ати н и қусурга, - қ ў ш и м ч а қилди 
М аккаслин.
Б ола стол ё н и га ўти р д и ; пол о сти д аги итлар 
қовурилган гўш т ҳиди ёки одам қадам лари дан ғи- 
мирлаб қолди. Шер уларга қ и сқ а в а ҳукмли - ҳар 
қандай овда тўда етакчиси лўндагина буйруқ берса, 
аҳм оқлардан бош қа ҳ ам м а дарҳол туш ун ади ган
т ар зд а ириллади; м айор в а М аккаслин итларининг 
орасида баҳайбатлиги в а кучи, эҳтимол, жасурлиги 
бўйича Ш ерга бас келадиганлар топилмасди, лекин 
аҳмоқлари ҳам йўқ эди, охиргисини Кекса Б ен бир 
йил аввал нариги дунёга раво н а қилганди.
Н о н у ш тан и т у г а т и ш а ё т г а н и д а Т е н н и н Ж им
кириб келди. Извош остона олдида турарди. Маъ- 
лум бўлишича, Э ш нинг ўзи уларни тор изли поезд 
қ атн ай ди ган ж о й га олиб бориб қўяр экан , бу ерда 
Хоуксга борадиган ёғоч ортилган составга чиқи- 
ш ар кан , ликобчаларни эса Ж им ю ваверсин. Бола 
Эш ним а учун йўлга чиққани ни биларди. Қария Эш 
Буннинг ғазабини ж унбуш га келтирганига бир гал 
гувоҳ бўлганди.
Қирчиллама қи ш эди. Извош ғилдираклари муз- 
лаган ерга урилар, осмон м усаф ф о эди. Ҳозир у 
ж унж икмаётганди - танасига йирик, бир меъёрдаги 
ти троқ урилар, унинг ўртасида эса ҳиёл аввалги но-
64

---

нуш танинг оғирлиги худди ғилдиракка туш аётган 
ю кдек ҳис этиларди.
- Эрталаб из кувиш бўлмайди, - деди Бун. - Итлар 
ис сезмайди, изни топиш олм айди.
- Шер тонади, -- эътироз билдирди Эш. - Ш ерга 
ис ш арт эмас. Унга ай и қ керак.
Эш оёғини дағал м ато билан ўраб олган, боши 
аралаш бутун гавдаси н и ош хонада полда ёниниб 
ётадиган қавилган кўрп ага буркаганди, т и н и қ ос- 
мондаги юлдузларнинг ялтироқ ш уълалари остида 
унинг қиёф асини бирон нарсага ўхш атиб бўлмасди.
- У ўн м илялик муз у сти д а ҳ ам а й и қ н и к у ва 
олади. Қувиб етади ҳам. Б о ш қа итлар ҳисоб эмас, 
ай и қ Ш ернинг изидан қувганида улар Ш ерга ш ерик 
бўлолмайди.
- Б о ш қ а и тларн и н г ни м аси сен га ёқм ай д и ? -
сўради Бен. - Ўзинг ҳеч вақон и билмайсан. Б из шу 
ердалигим издан буён ўтин олиб келиш га чи қм аган
бўлсанг, бошингни ош хонадан суқмадинг-ку, ф а қ а т
ҳозир биз билан биргасан.
- Итлар м енга ў та маъкул, - деди Эш. - Улар дан
кўнглим хотирж ам . Мен ҳам ёш лигимдан улардек 
соғлиғимнинг қ ад р н га етсам бўларкан.
- А йгганимдек, бугун из қувиш бўлмайди, - деди 
Бун. Унинг овози ғазабнам ок в а қ атьи й эди. - Май­
ор биз Айк билан қайти б келмагунимизча қутиш га 
в аъ д а берди.
- Бугун ҳаво ўзгаради. Кун илийди. Кечаси ёмғир 
ёғади, - ш ундай д ея Эш ўралган боши томондан 
ҳиринглади, кейин тизгинни силтаб бақирди: -Х а - 
чирлар, қан и туёқни ш иқирлатинглар-чи!
Хачирлар югурди, извош чайқалиб, қийш айди, 
бир неча лаҳзадан кейин эса улар олдингидек бир 
теки сд а йўрғалаш ни давом эттирдилар.
- Яна бир н ар сан и аниқлам оқчим ан, м айор нега 
сени пойласин. Унга Шер керак. Сенинг қўлингда
65

---

эса лагерда ҳеч қачон ай и қ гўш тини ҳам, дарран - 
д ан и ҳам кўриш маган.
«Ҳозир Б у н у н и н г т а ъ з и р и н и б е р а д и , ҳ атто
муш т туш ириб қолиш и мумкин» хаёлидан ўтказди 
бола. Аммо авваллари в а кейин ҳам бўлганидек, 
бирор кор-ҳол рўй бермади; Бун Э ш га н исбатан 
сабр-тоқатли эди, ам мо тўрт йил м уқаддам Бун 
Ж еф ф ерсондаги кўча ўртасида бировнинг писто- 
летидан, ўтган куз Қари Бенни мўлжалга ололмага- 
нидек, негрга қ ар ата беш ўк; узганди.
-
Шўхлигинг тутдим и? - деди Бун. - Кечкурун 
қайти б келмагунимча, итлар бир қад ам ҳам сил- 
ж им айди. М енга в а ъ д а бердими - тамом-вассалом. 
Сен, яхш и си хач и р л ар и н гн и тезлат, н и м а мени 
музлатиб қўйм оқчим исан?
Темир йўлга етиб келиш иб, гулхан ёқиш ди. Кўп 
ў тм ай ўрм ондан, о қ а р а бош лаган ш а р қ д а н ёғоч 
ю кланган состав кўринди в а Бун қўлини силкитиб, 
уни тўхтатди. И ссиқ хизм ат бўлмасида бола мудраб 
қолди, Бун эса и кк ала кондуктор билан, кейинроқ 
Салливэн в а К и лрей н 10, бундан ҳам сўнгроқ эса 
Д ем п си в а Т эн н и 11 хусусида бўлади ган д ек, Шер 
в а Қари Б ен ҳ ақ и д а суҳбатни бошлаб юборганди. 
Темир йўл стан ц и яси га қ ад ар бола туш аралаш , 
рессорсиз ваго н н и н г тақи р -ту қу р и о сти д а Қари 
Бен томонидан ти лка-п ора қилинган ғунажинлар 
в а чўчқалар, унинг омборларни, қопқонларни, пис- 
тирм аларни чилпарчин этганлиги, п ан ж аси з Қари 
Б еннинг - бу ўлкаларда қопқон п ан ж алари н и ма- 
ж ақлаган айиқлар эллик йиллар чамаси Уч панжали, 
П анж асиз, И кки панж али лақаблари билан маш ҳур 
бўлган, аммо Қари Б ен улар ораси да ҳам аж ралиб
10 Салливэн, Килрейн - XIX аср охирида ўзаро рақиб бўлган 
таникди ам ерикалик боксчилар.
11 Демпси, Тэнни - XX аср 20-йилларидаги маш ҳур ам е­
ри кали к боксчилар.

---

турадиган алоҳида ай и қ эди (генерал Компсон уни 
айиқлар шоҳи деб мартабасини ош ирарди), шунинг 
учун у лақабга эмас, инсон ҳам уялмайдиган ўз 
исм ига эга эди, эҳтимол, териси ичида кўрғош ин ўқ 
ин курганлиги тўғрисидаги ҳикояларни эш итарди.
Қуёш кўтарила бош лаганда Хоуксга етиб келиш- 
ди. У вадаси чи қай деган олачииор овчи кийим лари 
в а ифлос эти кл ар и д а иссиқ вагон дан туш дилар. 
Бирок; бу ерд а а н а ш ундай уст-бош ҳам, Буннинг 
қиртиш ланмаган соқоллари ҳам одатий ҳолҳисобла- 
нарди. Хоукс ёғоч тиладиган корхона, озиқ-овқат 
дўкончаси, и к к и та м агази н в а бош и берк темир 
йўлдаги ёғоч ортиладиган ж ой дан иборат, бу ерда 
ҳам м а эти к в а олачииор ки й и м да ю рарди. Кўп ўт- 
м ай М емфисга борадиган поезд ҳам келиб қолди. 
Б агон да Бун бир ш и ш а пиво ҳ ам д а бол аралаш ти- 
рилган уч п а ч к а қовурилган ж ўхори хари д қилди 
в а бола Буннинг жўхорини чайнаш и товуш и остида 
я н а ухлаб қолди.
Лекин М емфисдаги тартиб бош қача эди. Б аланд 
бинолар в а тош терилган кўчалар, чиройли файтун- 
лар, конкалар12, ёқаси қотирилган в а галстук тақил- 
ган кў й л акд аги одам лар м а н з а р а с и д а уларн и н г 
этиклари в а олачипор кийимлари я н а д а дағалроқ в а
ифлосроқ, Буннинг соқоллари тикан лироқ в а роса 
ўсиб кетгандек кўринарди, Буннинг бу баш араси 
билан ўрм ондан чиқм агани, боз устига майор де 
Спейн ҳам, М аккаслин ҳам, бош қа таниш лари ҳам 
бўлмаган ж ой га келмагани м аьқулроқ бўларди, ҳеч 
ким бу ерда йўловчиларни «Қўрқманг. У ҳеч кимга 
тегмайди», деб тинчлантирм асди. Бун тиш ининг 
орасидаги жўхорини тили билан чиқариш га уриниб 
в а янги милтиқ стволини йўниш да чиқадиган пўлат 
қириндидек кўктус соқолини ликиллатиб, вокзалнинг
12 Конка - от тортадиган трам вай.
67

---

силлиқ полидан гўё мой суртилган ойна узра одим- 
лаётгандек оёғини қийш айтириб в а букиб борарди. 
Биринчи кўчадан ўгиш ди. Ҳатто ёпиқ эш иклар ор- 
тидан ҳам бола қипиқ в а эски спирт исини туйди. 
Бун йўтала бошлади. Ярим дақи қача томоқ қирди.
- Ж ин урсин, - деди у, - қ аер д а ш амоллай қол- 
ди м -а?
- Вокзалда, - деди бола.
Я на йўталмоқчи бўлган Бун и н дам ади , болага 
бокди.
- Нима? - қ а й т а сўради у.
- Сен л а г е р д а ҳ ам , п о е зд д а ҳ а м й ў тал м ага н
эдинг-ку.
Бун қош ини у чи рган ча қараб турарди. Қошини 
учириш ни тўхтатди. Лекин йўталиш ни бошламади. 
О ҳистагина деди:
- Пича доллардан чўз. Хасислик қилма. Сенда 
бор-ку. Сен пул иш латмайсан-ку. Сен хасис эмас- 
сан. Ш унчаки, сенга ҳеч қачон ҳеч н ар са керакм ас. 
Ўн олти ёш лигим да долларлар қўлимдан у ч и р м а 
бўларди, улар қ ай си бан к томонидан чиқарилгани- 
га қиё боқиш га ҳам улгурмасдим. Айк, доллардан 
чўз, - бамайлихотир сўзини якунлади у.
- Ахир сен м айорга в аъ д а бергандинг. М аккас- 
линга сўз бергандинг. Лагерга қайтиб боргунча бир 
томчи ҳам и чм айм ан дегандинг.
- Қўйсангчи, - аввалги дек оҳиста в а сабр билан 
д ав о м этди Бун, - бир долларга м ает бўладиган 
д а р а ж а д а ичиб бўлармиди. И ккинчи долларни бер- 
м айсан-ку ахир.
- Бунга қўнглинг тўқ бўлаверсин, - бола ҳам сокин 
в а ким гадир ач чи қ қилиб деди; бироқ бу Б унга қа- 
ратилмаганди, чунки Буннингухлаб қолмаслик, уни 
в а М аккаслинни ош хонадаги соатга қараб уйготиш 
ҳ ам д а улар билан ўн етти миль йўл босиб Ж еф ф ер-
68

---

сонда М емфисга борадиган поездга кеч қолмаслик 
учун ош хонадаги стулда хуррак отаётганлиги; бола 
М аккаслиндан ўргатилмаган Техас понисини сотиб 
олишга изн в а пул сўрагани, у Бун билан бу ёввойи 
тойчани ким ош ди савдосида тўрт доллар етмиш
беш ц ентга сотиб олганликлари в а уйга и кки қари
байталнинг ўртаси га ж ойлаш тириб, тиконли сим 
билан чи рм аган ҳолда олиб келганликлари (пони 
тозаланган ж ўхорини ум рида қўрм аган бўлса к е ­
р а к в а бу донни қан дай ди р қўнғизларга ўхш атгани 
эҳтимол) в а ниҳоят (ўш анда у ўн ёш д а эди, Бун эса 
бутун ум ри д аво м и д а ўн ёш ликдек эди) Бун пони 
т и й ги н л ан га н л и ги н и а й т га н и ҳ а м д а т о й ч а н и н г 
бош ига қоп кийгизилиб, тўрт негр ёрдам и да и кки 
риддиракли эски и звош га қўш илгани, Бун билан у 
извош га ўтириб, Буннинг: «Ҳаммаси ж ойида, йи- 
гитлар. Қўйиб юборинг» дегани в а негрлардан бири
- Тенни Ж им пони бош идаги қопни тортиб олибоқ 
четга қочгани, извош устунга урилиб, бир ғилди- 
раги ўқи дан чиқиб кетганлиги, ў ш ан д а Бун болани 
ёқ аси д ан уш лаб и зво ш д ан а р и қ қ а улоқтиргани, 
қ о лган и н и у узуқ-ю луқ: и к к и н ч и ғи л д и р ак н и н г 
э ш и к к а тегиб, ҳовлидан думалаб бориб айвонга 
урилгани, ҳ ам м а ж о й д а извош бўлаклари сочилиб 
ётгани; тизгинни тутиб олган Буннинг чанг-тўзон 
и ч и д а қ о р н и д а судраб к ети л аёт ган и , кей и н эс а
тизгиннинг узилгани, и кки кун ўтиб пони худди 
м аликаларнинг кўксидаги қўш қатор дурдек бўйин- 
туруғи билан уйдан етти миль узоқлиқда уш лангани 
ёдида қолган эди... Бола Б унга бир доллар берди.
- Ҳ аммаси ж ойида, - деди Бун. - Сен ҳам юр, 
совуқда турасанм и.
- С овқатаётганим йўқ...
- Л имонад ичардинг.
- Л имонад ичгим йўқ.
69

---

О ртида эш ик ёпилди. Қуёш ти кк ага келиб қол­
ган ди. Эш кечкурун ёмғир ёғишини баш орат қилган 
бўлса ҳам ҳаво очик, эди. Кун совуётганди, эртага из 
қувиш бўлади. Б иринчи галдагидек қалби покиза 
в а кўҳна қувончга тўлаётганди; майли, ов қилиш ва 
ҳайвонларни тутиш билан қартая қолсин, уни тоабад 
ҳеч нарса билан таққослаб бўлмайдиган дахлдорлик, 
итоат в а фахр тар к этмайди. Бу ҳакда ўйламагани 
маъкул. Акс ҳолда оёқларининг ўзи вокзалга, перрон- 
га, жанубга борадиган поезд томон югуриб қолади; бу 
ҳакда ўйламагани яхш и. Кўча гавжум эди. Яғринли 
норманд отлари, олифта файтунлар, улардан баш анг 
иальтода эркаклар в а мўйнага бурканган пуш тиранг 
хонимлар тушиб, вокзал биносига йўл олардилар. 
Йигирма йил муқаддам унинг отаси - Форрест ар- 
м и я с и 13 т ар к и б и д а бўлган С арторис отряди н и н г 
суворийси, ҳикоя қилиш ларича, М емфисга келиб, 
отида ш аҳарнинг бош кўчасидан я н к и 14 зобитлари 
чарм қопланган креслоларга ястаниб, бўйдор, миси 
ялтиратилган қулдонларга тупуриб ўтиришган Гейозо 
меҳмонхонасига кириб келган в а отини чоптириб 
соппа-соғ ғойиб бўлган...
О ртидаги эш и к очилди. Бун к а ф т и н и н г о р қ а 
томони билан лабини артарди.
13 Натаниэль Б едф орд Форрест