Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

ТЎЗОНЛИ СЕНТЯБРЬ
Иброҳим Ғафуров
таржимаси
I
Олтмиш и к к и кундан бери ёмғир ёғмас - сент­
ябрь ойининг қонталаш хуфтон чоғларидан бирида 
худди куриган ўтга ўт чақилгандай м иш -миш ми, 
ҳан гом ам и , н и м а деб атам ан г, тар қ ал д и . Мини 
Купер билан н егр т ў ғр и си д а ал л а қ а н д а й ғавғо. 
Унга ёпиш ган эмиш лар, уни қоралатган эмиш лар, 
кўрқи тган эмиш лар; ш ан ба куни кечкурун сарта- 
рош хонага тўпланган киш иларнинг биронтаси ҳам 
аслида н и м а бўлганини билмас эди. С артарош хона 
ш и ф ти д а вентилятор пириллаб айланар, лекин дим 
ҳавони тозалаб беролмас, одам ларнинг сассиқ н а ­
ф ас в а ҳидларини ўзларига қай тар ар , хонада турли 
лосьон в а сурткиларнинг ислари кезарди.
- Лекин бу Уил М эйзнинг иш и эмас, - деди сар- 
тарош ларидан бири. Ўрта ёш лардаги малладан кел­
ган қотма, чеҳраси мулойим бу сартарош ш у тобда 
мусофир бир киш и н и н г соч-соқолини олмокда эди.
- Мен Уил М эйзни биламан. У қ о р а бўлса ҳам, ўзи 
ёмон йигит эмас. Минни Куперни ҳам биламан.
- Сен уни н им асини биласан? - деди бош қа сар­
тарош .
- У ким ўзи? - сўради мусофир. - Ё ш гина қиз- 
чади р-да?
127

---

- Йўғ-э, - деди сартарош . - М енимча, унинг ёш и 
қирқларга бориб қолган. Турмуш қурмаган. Шунинг 
учун ҳам си р а иш онгим келмайдики...
- Ишониш ёки иш онмасликка бу ерда бало борми! 
-д е д и и н ак қ ў й л ак кийган, терлаб кетган, хатти-ҳа- 
ракатлари ўхш овсиз киш и. - К имнинг сўзи муҳим, 
оқ хотиннингми ёки қорачалпакнинг?
- Мен Уил Мэйз ш ундай қилиш ига си р а иш он­
м айм ан, - деди сартарош . - Уил М эйзни биламан.
- Унда балки буни ким қилганини ҳам биларсан? 
Қорачалпакларни бунчалик яхши қўрар экансан, бал­
ки ш аҳардан чиқиб қочиш ига ёрдам бергандирсан?
- У муман, б и р о в н и н г ш у н д ай иш қ и л и ш и га 
иш онм айм ан. Б и р н ар са бўлганлигига иш он м ай ­
ман. Ўзингиз ўйлаб кўринг. Эри йўқ хотинлар ёшла- 
ри ўтган сайин хаёлларига ҳар хил нарсалар кела- 
веради, ш у н и ҳ ам билмайсизларми, ахир, одамга...
- Шуям оқ танли к иш и бўлдими! - деди мусофир. 
У пеш банд таги д а питирлаб қолди. Й игитча д и к
этиб ўрнидан туриб кетди.
- Нима, иш онмайсанми? - деди у. - Д емак, сенинг- 
ча, оқ танли хотин ёлғон гапираётган экан-да?
Сартарош устарасини ўрнидан туриб кетай де- 
ётган миж ознинг тепасида тутиб турди. У атроф ига 
қарам асди.
- Э, ҳам м аси шу ҳавонинг ёмонлигидан, - деди 
бош қа сартарош . - Бундай ҳаво д а одам нинг қўли- 
д а н ҳам м а н а р с а келади. Ҳатто М инни Купернинг 
ҳам.
Ҳеч ки м кулм ади. С ар тар о ш мулойим, лекин 
қ атьи й деди:
- Мен ҳеч ким ни ҳеч н ар сад а айблам айм ан. Мен 
ф а қ а т ш уни яхш и биламанки, сизлар ҳам болалар 
яхш и биласизларки, аёл киш и агар уни ҳеч ким
ҳеч қачон...
128

---

- Бор, ўзингнинг негритосларинг билан оғиз-бу- 
рун ўпиш авер! - деди йигитча.
- Оғзингни юм, Чўян, - деди бош қаси. - Гапнинг 
н и м ад а экан ли ги н и ан и қлай м и з, ҳали вақти м и з 
кўп олдинда.
- Ким? Ким аниқлайди? - дед и йигитча. - Топган 
гапингизни қаранг! Эй, мен...
- Сен ч и н о к; тан л и э к а н с а н , - д е д и м и ж оз. 
Соқолига совун суртиб кўйилганидан у худди ки- 
нолардаги ковбойларга ўхш аб кетарди. - Уларга 
туш унтириб қўй, йигит, - деди у ўсмирга. - Агарда 
ш аҳарларингда о к, танли эркаклар қолмаган бўлса, 
м ана, мен бор, бор-йўғи мусофиру гум аш та экан- 
лигимга ҳам қар аб ўтирм айм ан.
- Менга қаранглар, болалар, - деди сартарош .
- Аввал ҳақ-н оҳақн и билинглар. Мен Уил Мэйзни 
танийм ан .
- Ана ҳолос! - деб қи чқи рди йигитча. - Тавба, 
бизга ҳам ш аҳар бўлган ок, танли киш и...
- Ж им, Чўян, - деди иккинчи си... - ҳали вақти- 
м из етарли.
М ижоз ў ти р ган ж о й и д а қ а д д и н и ростлади. У 
гап ираётган одам га қаради.
- Сизнингча, демак, қорачалпак ок, танли хотинга 
таш ланса, индам ай ўтиравериш керак экан-да, а? 
Яна сиз ок; танли бўла туриб, уни окдайсизми, мен 
сизни тўғри тушунибманми? Яхшиси, қаердан келган 
бўлсангиз ўш а ерга - шимолга туёғингизни шиқилла- 
тиб қолинг. Бундайларнинг бизга сира кераги йўқ.
- Шимол бу ер д а н и м а қилиб ю рибди? - деди 
бош қаси. - Мен ш у ер д а ўсганман.
- Ана холос! - деди йигитча. У н и м а қилмоқчили- 
гини ёки н и м а демоқчилигини эслагандай бир-бир 
ҳ ам м ага ўқрайиб в а даргумон бўлиб қар аб чиқди. 
Енги билан тер қуйилаётган танглайини артди.
129

---

• - Мен отимни бош қа қўяман, агар йўл кўйсам оқ 
хотинни м ан а ш ундай...
- Уларга туш унтириб кўй, йигит, - деди гумашта.
- Худо номини тилга олиб қасам и чам ан ки , агард а 
улар ан д акки н а...
О й н а в а н д э ш и к ш ар ақ л аб очилди. О сто н ад а 
оёқларини к ер ган ч а гавдали бир одам қ а д ростла- 
ди. Оқ кўйлагининг ёқалари ечилган, бош ида енгил 
ш ляпа. У қонталаш сурбет кўзларини ҳ ам м ага бир- 
бир қадади. Б у одам нинг иеми ш ар и ф и Мак-Лен- 
дон эди. У ф р о н тд а солдатларга бош чилик қилган, 
мардлиги учун медаль олганди.
- Хўш, - деди у, - Ж еф ф ерсонн инг кўчаларида 
қ орачалп ак оқ хотинни бемалол зўрлаеа-ю , еизлар 
и ндам ай чидаб ўти раверасизларм и?
Чўян я н а д и к этиб ўрнидан туриб кетди. И пак 
кўйлагидан м уш аклари ўйнаб ч и қ қан елкаларига 
ёпиш иб қолганди. И ккала кўлтиғини таги нам иқиб 
қорайган, яр и м гарди ш доғ бўлиб турар эди.
- Б оядан бери ай тяп м ан шуни! Тўхтовсиз ж ав- 
раяп м ан ...
- Ростдан ҳам бир ra n бор экан м и ўзи? - сўради 
учинчи одам. - У хотин биринчи м аротаба қилаёт- 
гани йўқ-ку, бундай иш ни. ПенкерТон тўғри айтди. 
Эсингиздам и, бултур у дунёни бузиб айю ҳаннос 
солган эди, ечинаётсам том дан бир э р к а к қараб 
турибди, деб?
- Нима? - деди мижоз. - Н има дедингиз?
С артарош уни я н а оҳиста ж ой и га босиб ўтқи за
бошлади, у креслосининг суянчиғига ястан и б ол- 
ди-да, бош ини орқага таш лади.
С артарош унинг елкасидан босиб турарди.
Мак-Лендон учинчи ки ш и га ёп и ш а кетди.
- Хўп, н и м а бўпти! О насини палон-пистон, бу­
нинг ним а аҳам ияти бор! Нима сиз қорачалпакларга 
ш унгача ҳам бемалол йўл қўйиб бермоқчимисиз?
130

---

- Ана мен ҳам ш уни айтаяпман! - деб қи чқи рди
Чўян. Ш ундай деб у бем аъниларча узундан-узоқ 
сўкинди, н аф аеи оғзига тиқилиб қолди.
- Ўпкангни бос, ўпкангни бос, - деди тўртинчи 
одам. - М унча кекирдагингни чўзаверм а. Ш овқин- 
лаб н им а қиласан?
- Рост, - д ед и М ак-Лендон, - ш о вқи н солмай 
тинчитам из. Ким мен билан боради?
У оёғининг учида туриб чай қалар, ҳам м ага бир- 
бир н азар соларди.
С артарош м иж ознинг калласини креслога босиб, 
у старасини ш айлади.
- Болалар, олдин ҳақ-н оҳақни аниқланглар. Уил 
М эйзни мен биламан. Буни у қилмаган. Келинглар, 
яхш иси, ш ери ф н и чақириб, иш ни ж о й и д а ҳал қи- 
ламиз.
Мак-Лендон қаҳр в а қ а гь и я тд а н ти ри ш ган ба- 
ш араси н и унга ялт этиб бурди. С артарош кўзини 
олиб қочгани йўқ. Улар турли и р қ қ а мансуб одам- 
ларга ўхш ар эдилар. Б о ш қа сартарош лар кресло- 
ларда ястан и ш и б ётган м иж озлар теп аси д а қотиб 
қолишди.
-Д е м а к , - деди Мак-Лендон, - сенга оқ хотиндан 
негрнинг сўзлари муҳимроқ экан -да, а? Бу дейм ан, 
қорачалп ак билан оғиз-бурун ўпиш иб қолибсан...
Учинчи одам ўрн и дан туриб келиб Мак-Лендон- 
нинг қўлидан тутди. Ўз вақти да у ҳам ф ронтда ж ан г 
қилганлардан эди.
- Қўйинглар, қўйинглар. Келинглар, бир миямиз- 
ни ж ой и га қўйиб ўйлаб кўрайлик. Ҳ ақи қатан ним а 
бўлганлигини ким ан и қ билади, қ ан и айтсин?
- Мияни қотириб н им а қиламиз! - Мак-Лендон 
силтаниб унинг қўлидан чиқди. - Ким хоҳласа, мен 
билан ю рсин. Ким истам аса... - у ю зидан куйилиб 
келаётган терни енги билан си д и раркан , ҳам м ага 
кўз қадаб чиқди.
131

---

Уч киш и ў рн и дан қўзғалди. Гумаш та креслода 
қадди н и кўтарди.
- Қани, - деди у томоғидан пеш бандни сидириб 
оларкан, - латтангизни олинг бўйнимдан. Мен мусо- 
ф и р одамман, лекин худо ном ига қасам ичам ан ки, 
хотинларимиз, опа-сингилларимиз в а оналаримиз...
У пеш банд билан ю зини сидириб, сўнг уни ерга 
улоқтирди. М ак-Лендон остонада турган ча қолган- 
ларни сўкиб ҳақоратларди. Ўтирганлардан я н а бири 
туриб унинг ёнига борди. Бош қалар қисилиб-қимти- 
ниб ўтириш ди, сўнг бир-бирларининг кўзлари га 
ти к қаролмай, бирин-сирин ўринларидан қўзғалиб, 
М ак-Лендонга қўш илиш ди.
С ар тар о ш э т а к н и ер д а н олди. Уни б а ф у р ж а
тахлай бошлади.
- Болалар, қўйинглар. Уил М эйзнинг гуноҳи йўқ. 
Мен биламан.
- К етдик, - д ед и М ак-Л ендон. У ш а ҳ д билан 
о р қ а с и га бурилди. Ш им ининг ч ў н та г и д а н оғир 
тўппончанинг қўндоғи чиқиб турарди. Чиқдилар. 
О й н аван д эш и к орқалари д ан қарсиллаб ёпилди, 
д и қ қ и н аф ас ҳаво шанғиллаб кетди.
С артарош у стар ан и ш ош м асдан яхш илаб арт- 
ди-да, ж ойига қўйди, қўш ни ҳуж рага кириб девор- 
д ан ш ляпасини олди.
- Мен тезд а қайти б келаман, - деди у. - Бунга 
йўл қўйиб бўлмайди.
У кўчага югуриб чиқиб кетди. Б о ш қ а и к к и уста 
унинг ортидан э ш и к к а ч а келиш ди, ш итоб билан 
очилиб-ёпилаётган эш и кн и қўллари билан тутиб, 
кўчага мўралаганча унинг кетидан қараб қолдилар. 
Ҳаво дим, ўлик эди. Оғиз-томоқлар қ ақ р аб қақш а- 
ган эди.
- Унинг қўлидан н и м а ҳам келарди? - деди сар- 
тарош лардан бири. Б ош қаси ничирларди: «Ё раб-
132

---

бим Исо, ё раббим Исо. Ш ўринг курсин, Уил Мэйз, 
М ак-Лендоннинг ғазабига учрабсан».
- Ё раббим Исо, ё раббим Исо, - д ея тўхтовсиз 
пичирларди бош қаси ҳам.
- Сеиингча, ростданам бир ra n бўлганмикан ўзи?
- деди бириичиси.
II
Унинг ёш и ўттиз саккиз-ўттиз тўққизларга бориб 
қолган эди. У оғир бемор онаси ҳ ам д а ҳеч нарса- 
ни пи сан д қилм айдиган заҳил, орик, холаси билан 
бирга турарди. Улар кўп қатори йиғм а уйда яш ар, 
у ҳар куни эрталаб соат ўн билан ўн бирнинг ора­
си да бош ига чеккалари га тўр тикилган қалпоқча 
илганча ай вон га чи қ ар в а кун яри м бўлгунча ҳа- 
линчак-креслода чайқалиб ўтирарди. Туш ликдан 
сўнг то ж а з и р а м а и сси қ п асай м агу н ч а уй га ки- 
риб ухларди. Кейин эса ёзда к и ям ан деб ти ккан
уч-тўртта ҳари р кўйлагининг биронтасини кийиб 
м арказга туш арди - бу ерда аёллар м агазинлардаги 
таниш -билиш ларига учраш ар, товарларни кўли би­
лан пайпаслаб кўрар, кўнглида ҳеч н ар са оладиган 
нияти бўлмаса ҳам, совук,, дағал товуш билан нарх 
талаш арди.
У гарчи ж у д а атовли бўлмаса-да, лекин Ж еф - 
ф ерсон да ўзига тўк, в а тузук хонадонлардан эди, 
у н и н г қ а д д и -қ о м ати а н ч а нозик, кўри н и ш и эса 
о дм и роқ эди, ўзи н и ғаш га тегад и га н д а р а ж а д а
ўктам тутар в а ш унга я р а ш а кийинарди. Ёшлиги- 
д а қадди-басти келиш ганлиги в а ерга урса к ў кка 
сапчиш и боисидан ш аҳар ж ам оаси н и н г казо-кузо- 
ларига тегиш ли кибор дои раларда бир м унча в ақт 
ўралаш иб ю риш га муяссар бўлди; ёш лар иж тимоий 
келиб чиқиш даги ф арқларга унчалик эътибор бериб
133

---

ўтирм айдилар, ш унинг учун ҳам у дугоналарининг 
зи ёф атлар и д а қ атн а ш ар , улар билан биргаликда 
черковга борарди.
У эътибордан қолаётганлигини ҳ ам м адан кейин 
англади; у туда ичида алангасининг ўткирлиги билан 
бош қалардан аж ралиб турарди, лекин в а қ т ўтган 
сари бу тўданинг эркаклари тобора олифта-қуруқ, 
қизлари эса қасоскор бўлиб боришарди. А наўш анда 
унинг чеҳрасида м а н а ш у ўнғайсиз-ўктам иф ода 
пайдо бўлди. У я н а бирмунча в а қ т зиёф атларда, 
им оратларнинг салқин в а ҳоли айвонларида, кўм- 
кўк ўтлоқларда ш ундай бўлиб юрди. Б у и ф о д а унга 
мисоли ниқоб ёхуд байроқ бўлиб хи зм ат қилар, к е ­
йин ҳақи қатн и си ра тан олишни истамаганлигидан 
унинг кўзларида аж абланиш ю зага чиқди. Лекин 
бир куни кечқурун меҳмондорчиликда у тасодиф ий 
ўзининг ном ини эш итиб қолди. Ш ундан эътиборан 
у меҳмонга чақирсалар, борм айдиган бўлди.
У ўзи билан бирга ўсган дугоналари турмуш га 
чиқаётганлари, уйли-жойли, бола-чақали бўлаётган- 
лари, унга эса биронта эр к а к ж и дди й роқ бир ният 
билан м урож аат қилмаётганлигини кўриб турар, 
в а қ т эса ж о й и д а турмас, ўртоқларининг ф арзан д - 
лари энди бўй чўзиб, тил чиқариб, бир н еча йилдан 
бери уни «холажон» деб ч ақи р и ш ар , оналари эса 
уларга ўктам товуш билан Минни хола ёш лигида 
қ ан дай қилиб ҳам м ани ақлдан оздирганлиги тўғри- 
сида ҳикоя қилиб бериш арди. Кейин ш аҳарча одам- 
лари унинг я к ш а н б а кунлари автом обилда банк 
кассири билан сайр қилиб ю рганларига кўзи туш а 
бош лади. К ассир қ и р қ қ а к и рган , а н ч а басавлат 
киш и эди, ундан доим сартарош хона в а ёки виски 
ҳиди гупиллаб келиб турарди. У ш аҳарчада биринчи 
бўлиб ки ч ки н а «қўнғиз» автом аш и н а олган эди; я н а
ш аҳарчадаги лар биринчи м аротаба автомобилда
134

---

ю рганда кийиладиган ю зни тўсиб турадиган тўри 
бор ш ляпани М иннининг бош ида кўрдилар. Ана 
ў ш ан да «шўрлик Минни» деган ra n чиқди. «Лекин у 
катта, эслик қиз бўлиб қолган, ақли-ҳуш ини йўқот- 
майди», дейиш арди бош қа бировлар. Шундан кейин 
Минни собиқ синф дош дугоналаридан болаларинг 
мени «холажон» эмас, «хонимой» деб чақириш син, 
дея илтимос қила бошлади.
Ж ам оат уни йўлдан оздирувчилар қатори га қў- 
шиб кўйганига м ан а ўн икки йил бўлмоқда, кассир- 
нинг ҳам иш ини М емфисга кўчирганлигига саккиз 
йил тўлмоқда, у Ж еф ф ерсонга ф а қ а т мавлуд куни 
келиб кетади, мавлудни у д ар ё бўйидаги овчилар 
клубида ҳар йили бўладиган бўйдоқлар зи ёф ати д а 
ўтказади. Қўш нилар дар п ар д ал ар орасидан м ав- 
луднинг биринчи куни зи ёф ат қатнаш чиларинин г 
қўчадан ўтиб боришларини томош а қилиш ар, кейин 
М иннининг олдига кириб, к асси р н и н г қан ч алар
очилиб кетган и , одам ларнинг гап и га қ ар аган д а , 
к а т т а ш а ҳ а р д а у н и н г и ш л ар и ю ри ш и б , ом ад и
келгани ҳ а қ и д а сўзлаш ар, шўх, м аҳф уз кўзлари 
билан М иннининг ўнғайсиз-ўктам чеҳраси га ти- 
килиш арди. О датда, бундай соатларда М иннидан 
виски ҳиди келиб турган бўларди. Унга вискини сув 
дўконида турадиган бола келтириб берарди:
-
Рост, кам п и р учун сотиб оламан. Ж уда бўлма- 
ган д а ш ундан хурсанд бўлиб юрсин.
М иннининг он аси энди ўз х о н аси д ан қи м и р- 
лам ай диган бўлиб қолганди; уй ю муш ларини ра- 
м ақиж он холаси баж арарди. М ана ш ундай аҳволда 
М иннининг ҳарир, қи ч и қ кўйлаклари, бекор, бўм- 
бўш, ҳувиллаб ўтаётган қунлари аллақандай тоқат 
қилиб бўлмайдиган рўёга ўхш арди. Кечқурунлари 
энди у ф а қ а т қўш ни аёллар билан бирга кинога бо­
рарди. Кундузлари эса янги кўйлакларидан бирини
135

---

киярди -да, ёлғиз ўзи м ар казга тушиб кетарди , бу 
ерларда эса энди унинг ёш -ёш ж иянчалари айланиб 
ю риш арди - и п ак д ай н аф и с в а м айин бошчалар, 
узун, ориқ куллар, ўз ж озиб кучини ҳис қилиб тур- 
ган беллар - қи зчалар бир-бирларини ачомлаш иб 
бориш арди ё сув дўкони олдида ўғил болалар билан 
ҳиринглаш иб, қаҳ -қ аҳ уриш арди; Минни эса улар 
олдиларидан, м агазинларнинг бир-бирига туташ иб 
кетган ви три н алари дан ўтиб борарди, эш икларда 
ўтирган, бекорчиликдан тоб таш лаган эркаклар эса 
энди унга ҳатто қайрилиб ҳам қарам асдилар.
III
Сартарош кўчада тепага қараб югурди, унда-мун- 
д а қўзни қам аш ти ри б иориллаб ёнаётган ф онарлар 
атр о ф и д а нарвон алар чар х урар, ф он арлар ўлик 
ҳавода қимир этм ай дабдабадор осилиб туриш арди. 
Қуюқ тўзон и ч р а кун ж он таслим қилмоқда; кум 
к аф ан и га бурканган қоронғи м айдон у зр а осмон 
худди мис ж ом н и н г ич ю заси га ўхш арди. Ш арқ 
осмонига ш и ддат билан кўтарилиб келаётган тўлин 
ойнинг ш уълалари ёйилганди.
С артарош уларга етиб олганда, М ак-Лендон би­
лан ёнидаги уч киш и тор кўчада қолган м аш и н ага 
ў ти р м о қ д а эдилар. М ак-Лендон хум дай бош ини 
букиб, унга м аш и н а теп аси дан сарасоф солди.
- Ҳа, ўйлаб кўрдингм и? - деди у. - Ўзингга яхш и; 
худо ном ига қасам и чам ан ки, эр тага бутун ш аҳар 
сенинг боя н и м а деб алж ираганингни эш итса...
- Бўлди, бўлди, - деди собиқ солдат. - П инкертон 
ўзим изнинг одам. Ке, бу ёққа, Пинк, ўтир.
- Болалар, Уил Мэйз, си р а бундай қи лад и ган
одам эмас, - деди сартарош . - Мабодо бирор гаи 
ўтган бўлса ҳам дейм ан-да. Э, сизлар м ендан кўра
136

---

ҳам ях ш и биласизлар-ку, н егрлари б и зн и к и д ан
яхш и ш аҳар йўк;. Хотин киш ининг бош ига иималар 
келмайди дейсиз э р к а к хусусида, гарчи ҳеч н ар са 
бўлмаса ҳам, мисс Минни умуман...
- Рост, рост, - дед и солдат. - Б из у билан озгина 
гаплаш иб оламиз, холос.
- Н имасини гаплаш амиз! - деди Чўян. - Уни тин- 
читганим издан кейин...
- Э, овозингни ўчир! - деди солдат. - Сен н им а 
дем оқчисан ўзи, ш аҳардаги ҳар бир и твачча...
- Ҳ ам мага айтиб чиқам из, худо ҳаққи! - деди 
Мак-Аендон, - оқ хотинни... йўл кўйган ҳар қан дай
одам...
- Кетдик, кетдик, а н а я н а бир м аш ина.
Тор кўчанинг ичидан чанг-тўзон кўтариб, ғирчил- 
лаганча иккинчи м аш и н а чиқиб келди. Мак-Аендон 
м аш инасини унинг орқасидан юрғизди. Кўчада тў- 
зон туман янглиғ тўзғирди. Шуъласи гардиш ясаган
кўча ф он арлари худди сувда сузиб кетаётган дек 
эди. М аш ина ш аҳ ар ч а таш қар и си га чикди.
Тор, ўнқир-чўнқир йўл ж у д а айланиш эди. Йўл 
узра в а умуман бутун ер юзини чанг-тўзон босгандй. 
Олисда музқаймоқ ф абрикасининг баҳайбат биноси 
қорайиб кўринди, Уил Мэйз шу ер д а тунги қоровул 
бўлиб иш ларди.
- М ана ш у ерда тўхтасакм икин, а? - деди солдат.
Мак-Аендон ж авоб бермади. У м аш и н ан и бир
силтаб ҳайдаб сўнг қ атт и қ Тормоз босди, м аш и н а 
чироғининг нури қоп -қора деворни ёритди.
- Менга қаран глар, болалар, - деди сартарош .
- Агар у шу ер д а бўлса, дем ак, унинг гуноҳи йўқ. 
Тўғрими? Агар бўйнида айб бўлганда қочиб кетар- 
ди. Тўғрими, қочиб кетарди , а?
И к к и н ч и м а ш и н а ҳ ам ю риб келиб тў х тад и . 
М ак-А ендон м а ш и н а д а н туш ди, у н и н г к ети д а н
Чўян эргаш ди.
137

---

- Менга, қаранглар, болалар, - деди сартарош ,
- Ч и р о қ н и ў ч и р и н гл ар ! - д е д и М ак-Л ендон. 
Зим истон қоронғилик чўкди. Зи м -зи ё сукунатда 
одам ларнинг чан г билан олишиб ҳарсиллаб н аф ас 
олиши - и кки ойдан бери ш у аҳвол - ун дан сўнг 
Мак-Лендон в а Чўяннинг узоқлаш иб бораётган ғир- 
чиллаган қад ам товуш лари в а сал ўтм ай Мак-Лен- 
доннинг овози келади:
- Уил! Уил!
Ш арқн и н г о см о н и д а ойнинг х и р а ш уълалари 
ёруғ тортди, ҳаво в а ч ан г ичра нуқраланиб, томда- 
ги ясалган от у зр а энкайди, қўрғош индай эриган 
чангалзорда тўзон ж онлангандай бўлди. Н а тунги 
қуш лар в а н а чирилдоқларнинг товуш лари эш ити- 
лади - ти қ этган овоз йўқ, ф а қ а т одам н аф аси в а
сови ётган м а ш и н а тем и р л ар и н и н г ти қи р л аган и
қулоққа чалинади. Б ад ан и н г б адан га тасо д и ф ан
тегиб кетса гўё одамлар тер ч и қарм асд ан терлаёт- 
ган га ўхш ардилар, бинобарин, киш и тан алари дан
энди нам ч и қм ай қўйганди.
- Ё, раббим Исо! - ким нингдир овози ян гради . -
Тезроқ бу ер д ан оёқни узиб кетайлик.
Лекин ҳеч ким ж ойидан қимирлам ади, олдиндан
- қоронғиликдан элас-элас овоз келиб, сўнг у тобора 
кучая борди, ш унда одамлар м аш и н ад ан тушиб, 
ўлик зулмат и ч р а ю раклари дукирлаб урган ча кута 
бошладилар. Кейин бош қа товуш лар келди: ким- 
д и р урди, ким дир ихраб оғир н аф ас олди, кейин 
М ак-Лендоннинг виш иллаб сўкингани эш итилди. 
одамлар я н а бир зум қотиб тзфдилару сўнг олдинга 
таш ландилар. Ҳаммалари бир бўлиб, қоқилиб-суқи- 
либ, худди ўлимдан қочгандай бўлиб борардилар.
- Тинчитинг, тинчитинг бу аблаҳни, - д ея ш ип- 
ш иди кимдир. Мак-Лендон ҳам м ани о рқага итқи- 
тиб юборди.
138

---

- Бу ерд а эмас, - деди у. - М аш инага олиб ки- 
рииглар уни.
- Ўлдир уни, иф лос қораялоқни! - ғўлдиради 
аллаким.
Негрни м аш инага судрадилар. Сартарош шу ерда 
эди. Уни ж и қ қ а тер босди, ҳозир кусиб ю бораман, 
деб ўйлади у.
- Н има ra n ўзи, хўж айин? - деди негр. - Мен ҳеч 
қ ан дай ёмонлик қилганим йўқ. Худо шоҳид, мистер 
Жон.
Аллаким қўлкиш ан чиқарди. Тўнка устида уй- 
м алаш гандай негр теп аси да и н дам ай ш ош а-пиш а, 
бир-бирларига халақит бериб уйм алаш а бошлади- 
лар. Негр ҳам м асига индам ай чидаб турар, кўзлари 
эса одамларнинг тунд-лойқа баш араларида дам-ба- 
д ам олазарак кезинарди.
- Кимсизлар ўзи, хўж айинлар? - деди у киш и- 
ларнинг ю зларини тузукроқ кўриш учун энгаш иб, 
оқ киш иларнинг дим оқларига унинг н аф аси , тер 
ҳидлари гуп этиб урилди, Негр бир-икки одамни 
тан и ди в а уларнинг отларини айтди. - Мен ним а 
қилибман ўзи, мистер Ж он?
Мак-Лендон м аш и н а эш игини силтаб очди.
- Ўтир! - деди у.
Негр ўрнидан кўзғалмади.
- Мен си зга н и м а қилдим, м истер Ж он? Мен 
ёмонлик қилганим йўқ. Оқ киш илар, хўж айинлар, 
мен ҳеч н ар са қилганим йўқ, худо шоҳид.
У я н а бир одам нинг отини айтди.
- Ўтир! - деди Мак-Лендон. У негрни урди. 
Б ош қалар хирқираб, хушиллаб қуруқ ҳавони ўп- 
к ал ар и га куч билан ю тдилар-да, қ о р ан и н г тўғри 
келган ж ой и га уриб дўппослай кетдилар, қ ора эса 
ў ртад а тентираб, пидцираб қолди, сўкиниб, киш ан- 
л ан ган қўлларини уларн и н г б аш ар ал ар и олдида
139

---

г
силкита бошлади, қўллари сартарош н и н г ж ағи га 
тегиб кетди, ш унда сартарош ҳам уни урди.
- М анави ерга ўтқизинг, - деди Мак-Аендон.
Ҳаммалари негр устига ёпирилдилар. У қарш илик
қилмай қўйди, м аш и н ага кирдию ж им бўлиб қолди, 
бош қалар ҳам атр о ф га ж ойлаш дилар. Негр солдат 
билан сар тар о ш н и н г ў р таси д а уларга оёқ-қўлла- 
р и н и тек к и зм а с л и к к а ҳ а р а к а т қилиб ўти р ар д и , 
ти н м асдан у б аш ар ад ан бу б аш ар ага алангларди. 
Чўян эш и к таги га ўрнаш ди. М аш ина йўлга тушди. 
Сартарош бурнини рўмолчаси билан тўсди.
- Сенга н и м а бўлди, П инк? - деди солдат.
- Ҳеч ним а,- деди сартарош. Яна катта йўлга чиқиб 
олдилар в а ш аҳар таш қа р аси га қар аб кетдилар. 
Чанг-тўзон ичидан иккинчи автомобиль ҳам чиқиб 
келди. Машиналар тезликни тобора ош ира бошлади- 
лар, ш аҳарнинг сўнгги вайроналари орқада қолди.
- Ҳай, уф ф -эй , ж у д а саситиб юборди-ку! - деди 
солдат.
- Бунинг эпини қиламиз, - деди гум аш та олдин- 
ги ў р и н ди қда М ак-Лендоннинг ён и д а ўтирганча. 
Э ш ик тубида ўтирган Чўян қай н оқ ш амолни ютиб 
бўралаб сўкинди. Кутилмаганда сартарош олдинги 
ўриндиқ суянчиғига энгаш ди-да, Мак-Лендоннинг 
елкасидан тутди.
- Мени туш ириб кет, Ж он, - деди у.
- Шуми ҳали ҳолинг, сакра. Сен қораялоқларни 
ж онингдан ҳам яхш и кўрасан-ку, - деди Мак-Лен- 
дон бошини ўгирмасдан. У м аш инани к а т т а тезлик- 
д а ҳайдаб борарди. О рқаларидан чанг-тўзон ичида 
н ар и ги автом обилнинг ч и роқлари пориллаганча 
сузиб келмоқда эди. Мак-Аендон тор д ала йўлига 
бурилди, ан ч ад ан бери ф ойдаланилм аганидан йўл 
ўйдим-чуқур эди. У таш лан ди қ ғиш т хумдонга, те­
п а-тепа бўлиб уюлиб ётган қўнғир тош чандиқларга,
140

---

атроф ини ўт-ўлан, хас-хаш ак босган тубсиз хум- 
донларга олиб борарди. Бир пайтлар бу ерда мол 
боқиш арди, кейин чўпоннинг хачи ри йўқолди. У 
ҳар бир хумдон и чи га таёқ солиб кўрди, лекин би- 
ронтасида таёқн и н г учи ерга текк ан и йўқ.
- Ж он, - деди сартарош .
- Э, сакрам айсанм и! - деди Мак-Лендон маш и- 
нани ўйдим-чукурлардан олиб ў таркан .
С артарош нинг ёнидаги негр тилга кирди:
- Мистер Генри!
Сартарош таш қар и га интилди. Тор йўл юқорилаб 
бориб ғойиб бўларди. М аш ина олға босар, ҳаво худ­
ди ўти сўнган хумдондаги каби салқин, лекин буткул 
ўлик эди. М аш ина чукурма-чукур ҳакилларди.
- Мистер Генри!
Сартарош ж он-ж аҳди билан эш икни торта бош­
лади.
- Ҳей, эҳтиёт бўлинглар! - деди солдат, лекин 
сартарош эш икни тепиб очиб, пастга қараб осилди. 
Солдат негрнинг устидан ош а уни уш лайман деб эн- 
кайди, лекин сартарош сакраш га улгурди. М аш ина 
тезликни п асай ти рм асдан йўлдан ўрлаб борарди.
Ҳ аракатнинг тезлигидан у чеккадаги чанг-тупроқ 
босган ш ўразорга отилиб кетди в а чуқурликка қу- 
лади. Тўзон кўтарилди, таги д а қуриган ўт-ўланлар- 
нинг ож из қисирлагани эш итиларди, ҳаво ололмай 
томоғи бўғилар, дам -бадам ўқчиқ келарди, иккинчи 
автомобиль ўтиб кетиб, овози узоқда ўчмагунча у 
ш ундай аҳволда ётди. Кейин сартарош чўлоқланиб 
қ а д а м босди, к а т т а йўлга чи қи б олди, ш а ҳ а р ч а
йўлига туш ди. Энгил-бошига ёииш ган чанг-чунг- 
ларни қоқди. Осмонга ой чиқди, у энди кўк тоқига 
баландлаб кетган, тўзойдан ф ори ғ бўлган эди, бир 
оздан сўнг тўзон п ар д аси ортидан ш аҳ ар ч ан и н г 
ч и роқлари кўринди. С артарош ҳам он чўлоқлан-
141

---

г
ган ча кетиб борарди. Ш унда бирдан қулоқларига 
автомобилларнинг ш овқи ни чалинди, кейин орқа 
томонида уларнинг чироқлари борган сари яқинла- 
шиб келаётганлигини кўрди, ш унда у то маш иналар 
ариллаб ўтиб кетм агунларича йўлдан ч е к к ага ўтиб, 
тупроқ босган ш ўразорда беркиниб турди. Энди 
М ак-Лендоннинг м аш и н аси о р қ ад а келарди. Унда 
тўрт киш и ўтириш ар, Чўян ҳам и ч к ар и д а эди.
М аш иналар ўтиб кетиш ди. Ч анг тупроқ уларни 
ютиб юборди, чироқларнинг шуълалари, вариллаган 
овозлар олисларда сўнди. Улар қўтарган ч ан г бир 
қ а н ч а в а қ т ҳ аво д а осилиб турди, лекин тез орада 
улар ҳам а с р и й тў зо н л ар га қўш илиб кетд и л ар . 
С артарош к а т т а йўлга амаллаб чиқиб олди-да, ланг 
қадам лар билан ш аҳ ар ч а томон юрди.
IV
Ўша ш анбау кечки тановул учун кийинаркан, аъзо- 
йи бадани алангаи оташ бўлиб ёнарди. Илгаклар 
у сти д а барм оқлари ти тр ар , кўзлари қонталаш иб 
асабий чақнар, т а р о қ у р са сочлари чирсиллар эди. У 
ҳали кийиниб улгургани ҳам йўқ эдики, дугоналари 
кириб келиш ди, н аф и с ички кийим и, пайпоқлари 
в а ян ги ҳари р кўйлагини то кийиб бўлгунча унга 
қ ар аб ўтириш ди.
-
Сен бемалол кўчага чи қаверасан м и , мадоринг 
келадими? - деб сўраш арди улар, ш унда уларнинг 
кўзлари йилтираб кетар, ф и тн ага ғаш аралаш эди,
- С ал ўзингга келганингдан кей и н бизга албатта 
ҳ ам м аси н и бир бош дан сўйлаб берасан. У н им а 
деди, н им а қилди: ҳам м а-ҳам м асини.
М айдон томон борар экан лар , д ар ах тл а р н и н г 
қоронғу к ў л ан к а си д а у худди д е н ги зга ш ўнғиш
олдидан чуқур н а ф а с олгандай титроғини босиш 
учун чуқур-чуқур сўлиш олди, тўрт дугонаси эса
142

---

иссиқдан в а унга ю раклари ачи ган и дан сал орқа- 
роқда ас т а қад ам таш лаб келар эдилар. М айдонга 
ч и қ қ ан д а уни я н а қалтироқ босди, у муш тларини 
икки биқинига тираганча, бош ини баланд қўтарди. 
Дугоналари ти н м ай чулдираш ар, уларнинг ҳам ни- 
гоҳларида аллақандай ж а з а в а зуҳур қила бошлади.
М айдонга кириб келдилар, қи злар уни ў р тага 
олишган, н ози кки н а баданга кийилган ҳари р кўй- 
лаги ҳилиирарди. Титроқ зўрайди. У борган сари 
имиллаб қадам босар, болалар музқаймоқни еб бўла- 
ётганларида ш ундай имиллайдилар, бошини орқага 
таш лаган, чеҳраси худди осилган байрокдай эди, 
кўзлари йилтирарди; у меҳмонхона ёнидан ўтди, 
йўлак бўйлаб кўйилган стулларда и и дж акси з яланг 
к ў й л акд а ў ти р ган гум аш талар ун и н г о р қаси д ан
қараб қолиш арди:
- Анави, кўряпсанми? Ўртадагиси, пуш ти кўйлак 
кийгани.
- Шуми? Қорани н и м а қилиш ди? Уни...
- Ш ундай. Тинчитиш ди.
- Тинчитиш ди?
- Ш ундай. Ж ойлаб келишди.
Кейин дори хон а олдидан ўтдилар, э ш и к к а ел- 
каларини тираб турган ёш йигитлар бош ларидан 
ш ляп алари н и олиб, унинг бели в а болдирларига 
узоқ тикилиб қолиш ди.
Улар ас т а кўтариб кўйилган ш ляпалар, тўсатдан 
ж им бўлиб қолган меҳрибон, м аҳрам он а овозларни 
оралаб ўтиб борардилар.
- А на к ў р д и н гм и ? - д е й и ш а р д и д угон алари . 
Уларнинг товуш лари вошиллиб турган тан тан ан и н г 
оғир в а беҳад узун сўлишлари каби эш итиларди.
- М айдонда биттаям негр йўқ. Биттаям!
К инотеатрга кирдилар. Бу ер ки ч ки н а м ўьж и- 
з а ўлкага ўхш арди - ф ойе чароғон, ҳаётнинг энг
143

---

мудҳиш в а лаззатли эврилишларида тутиб қолинган 
рангдор суратлари. Унинг лаблари у ч а бошлади. 
Қоронғи чўкиб, фильм бош ланганда бари ж ойида 
бўлади; у кулиб юборишдан ўзини тўхтатади, кулгини 
тез в а бекордан бекорга исроф қилиб юбормаслик 
керак. Унгаўгирилиб қараётган баш аралар издиҳоми 
ичидан, ҳайрат в а тааж ж убнинг босиқ ш ивир-ш и- 
вирлари оралаб у ж адал ўтиб кетди в а улар одатда- 
гидай жойларига ўрнаш иб олдилар, бу ердан нуқра 
экранга борадиган йўлка ҳам, ўз ж ойларига ўтаётган 
кўш а-кўш а ёшлар ҳам кўриниб туради.
Чирок; ўчди; экр ан ж илваланди, гўзал, ҳароратли 
в а маъюе ҳаёт бош ланди, ним қоронғи залга иф ор 
таратиб, ҳамон ж у ф т-ж у ф т бўлиб кириб келиш ар, 
бир-бирларининг бағи рларига сингиб кетган ба- 
дан л ар хуш бичим в а ҳавойи, нозик, и н ж а, йил- 
д и р и м д ай вуж удлари бир оз қовуш и қси з, лекин 
беҳад н авқирон эди, уларнинг бош лари у зр а опноқ 
қумуш дай хаёлот бурканар, ж озиб сузар эди. Уни 
кулги хуружи тутди. Кулмайман деса, я н а баттар 
кулгиеи а в ж га чи қарди , ҳам м а я н а унга аланглаб 
қ а р а й бошлади. Д угоналари уни ўрнидан турғизиб 
залдан олиб чиқдилар, у ҳамон кулгисини тўхта- 
толмас, то такси етиб келиб унга ўтқизм агунларича 
у ш айтонлаб, чинқириб кулиш дан тўхтамасди.
Ярим ҳарир пуш ти кўйлагини, и п ак ички кийим- 
ларини в а пайпоқларини ечдилар, к ар аво тга ётқиз- 
дилар, муз синдириб келтирдилар в а унинг ч ак ка- 
ларига босдилар, доктор чақиртирдилар. Д окторни 
қидириб топиш олмади, ш унинг учун хотинлар унга 
ўзлари қ ар ай бош ладилар, и ви р-ш и ви р гаплаш иб, 
ун га муз қўй и ш ар, ю зларини елпир эдилар. Муз 
ян ги экан; у индам ас, тек ётар, оҳиста инграр эди. 
Лекин кўп ўтм ай я н а кулгиеи тута бошлади, сўнг у 
қ и ч қи р и қ қ а айланди.
144

---

- Тссссссссссс! Тссссссссссс! - д ей и ш арди дуго- 
н алари я н а ян ги д ан муз қўйиб, унинг сочларини 
си лаш аркан , ок, туш ганм и-йўқм и деб қ а р аб ҳам 
кўйиш арди. - Шўрлик!
Кейин бир-бирларига:
- Сен биласанми, ростдан ҳам бирон ra n бўлган- 
м и-йўқми? - дей и ш ар, кўзлари эса м аҳф уз ж а з а в а
и чи да ф итнали ёнарди. - Ҳей, секинроқ! Оҳ, ш ўр­
лик! Б ечора Минни!
V
М ак-Лендон ўзининг янгигина, озодагина уйига 
келганда яр и м к еч а бўлганди. Худ ди куш сақлана- 
д и ган у ячад ай безатилган, тоза в а пором, м ўьж аз- 
гин а бу уй кўк в а ок; рангларда батартиб бўялган 
эди. Мак-Лендон м аш инани ёпди, айвонга чиқди в а
и ч к ар и га ўтди. Стол устидаги чироқ олдида турган 
креслодан хотини турди. Мак-Лендон хонанинг ўр­
таси д а то хотини ерга қарам агун ча тикилиб турди.
- Қара-чи, соат н еч а бўлди экан ? - деди у қўли- 
ни кўтариб хотинига соатни кўрсатаркан . Хотини 
унинг қош и да - қўлида ж урнал - бош ини қуйи эгиб 
турарди. Ю зи оқарган, хавотирли, ҳорғин. - Сен­
га неча м ар та айтиш керак, бундай ўтирм а, мени 
кутма, қачон келиш имни пойлама, деб?
- Ж он, - деди у. Ж урнални қўлидан қўйди. Эри 
товонида турганча тебраниб, ундан ж азавали кўзла- 
рини узмас, терлаб кетган ю зини четга бурмас эди.
- Неча м ар та айтиш им керак?
У хотинига я қ и н келди. Ш унда хотини бошини 
кўтарди. У хотинининг елкасидан қ а тт и қ ушлади. 
Хотин бўш аш ибгина унга кўзларини тикиб турарди.
- Керакмас, Ж он. Уйқум қочиб кетди. И ссиқдан- 
ми, бош қами, билмайман. Ўтинаман сендан, Жон. 
Оғритиб юбординг.
145

---

- Сенга қ а н ч а айтиш им керак?
У хотинини. бўш атди, урдими ё креслога итқитиб 
юбордими, билиб бўлмади, хотини креслода инда- 
м ай ги и а унинг хонадан чиқиб кетаётган и га қараб 
ётарди.
У уйнинг б ар ч а хоналаридан ўтиб борди, йўл- 
йўлакай эгнидан кўйлагини суғуриб ечди, о рқа то- 
мондаги қоронғи ой н аван д ай вон да тўхтади, боши 
в а елкаларини кўйлаги билан артди-да, сўнг кўй- 
лакни улоқтириб юборди. Ч ўнтагидан тўниончани 
чиқариб столча устига қўйди в а кар ав о тга ўтирди, 
ботинкаларини ечди, ўрнидан турди в а ш им ини 
ечди. У я н а терлай бошлади, ш унинг учун энгаш иб 
боя отиб ю борган кўйлагини асабий қидирди. Охи- 
ри, уни тодди, я н а баданларини артди, ти к турганча 
ойнага ёпиш иб, ҳарс-ҳарс н аф ас оларди. Т еварак 
ж им ж и т, ти қ этган товуш йўқ, ҳатто ч и ви н учмай- 
ди. Совуқ ой в а м удрам ас юлдузлар таги д а қоронғи 
дунё тўнкарилиб ётарди.
146

---