“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

9.2.1-jadval 
 Xitoy sanoatining o`sishi (% hisobida)
Sanoat 
1979 
y. 
1980 
y. 
199
0 y. 
201
5 y. 
Davlat sektori 
Nodavlat sektor 
8,9 
8,4 
5,6 
22,2 
3,0 
12,
7 
8,4 
26,
6 
Jami 
8,8 
9,3 
7,8 
21,
5 
 
Jadvaldagi raqamlardan ko`rinib turibdiki, ayniqsa 1995 yilda davlat 
sektorida o`sish faqat 8,4 foizga teng bo`lsa, nodavlat sekttorida o`sish 26,6 foiz 
bo`lib, buning hisobiga XXRda 21,5 foizga yetgan. Bu nodavlat sektorida 
ustunliklar mavjudligidan dalolat beradihamda tuzumiy o`zgarishlarga olib keladi. 
Agar mamlakat sanoat yalpi mahsulotida davlat sektori hissasi 1978-1996 yillar 

---

154 
ichida 77,6 foizdan 28,5 foizgacha pasaygan bo`lsa, nodavlat sektori esa 22,4 
foizdan 71,5 foizgacha ko`tarilgan. 
Xitoy islohotida ikki turli yo`nalishli harakatni ko`rish mumskin. Biri uni 
tezlatish uchun qaratilgan bo`lsa, ikkinchisi orqaga qaytish yoki islohotni 
sekinlashtirishga qaratilgandir. Bunda birida davlat erkinlikni qo`llasa, 
ikkinchisida tartiblashtirish, chegaralash choralarini qo`llaydi. Masalan, 1993 yilgi 
siklni olsak, dalvat choralari islohotni mikrodarajada kuchaytirish va davlat 
korxonalariga taalluqli bozor munosabatlari mexanizmlarini kiritish ko`zlangan 
edi. Shuningdek makro darajada bank va soliqlarga qaratilgan tadbirlar belgilangan 
bo`lib, 1994-1995 yilgi yuqori darajadagi inflyatsiya tufayli bular amalga oshmay 
qoladi. Chunki ijtimoiy buzilish xavfi bor edi. 
Bank tizimini olsak, bunda ham shunday. Aytaylik, Xitoy xalq banki haqiqiy 
mamlakat markaziy bankiga aylanib, uning faoliyatiga markaziy va mahalliy 
hokimiyat aralashmasligi kerak bo`lib, u banklar ishini koordinatsiyalashi kerak 
edi. Lekin bu amalga oshmay, eskicha qoladi. Shuningdek bu bankda ko`zda 
tutilgan ma’muriy o`zgarishlar ham amalga oshmaydi. 
Soliq tizimida ketma-ketlik ko`proqdir. 1994-yildan boshlab barcha xil 
mulkdagilardagi korxonalarga daromad solig`i 33% belgilanadi. Ilgari davlat 
korxonalarida 55% va individual korxonalarda 60% edi. Shu bilan birga davlat 
korxonalaridagi soliq to`lashda pudrat tizimi yo`q qilinib, endi ular bir xil stavka 
bo`yicha soliq to`laydilar. Boshqa xil soliqlarda keskin o`zgarishlar yuz beradi. 
Buning ichida eng salmog`lisi qo`shilgan qiymat solig`i bo`lib, bu ishlab chiqarish, 
savdo, importlarga taalluqlidir. Uning negiziy boshlang`ich stavkasi 17%dan 
iborat. Aksiz solig`i qisqarib, import tovarlarga to`lanmaydi.
Keyingi islohot yo`nalishi byudjetlararo munosabatlarga taalluqlidir. Bunda 
hududiy moliyaviy pudrat tizimi bekor qilinadi va u ikki kanallilik tizimi bilan 
almashtiriladi. Bunda turli darajadagi byudjet o`rtasidagi daromadlar manbai to`la 
ajratiladi.
Davlat korxona va banklarini isloh qilish bir qancha qiyinchiliklarga duch 
keladi. Bunda ishsizlik muammosi kuchayadi. Chunki yangi joylar tashkil etilishi 
orqada qoladi. Shuning uchun ham davlat mayda korxonalar davlat mayda 
korxonalar sotilishini sekinlashtirish, ba’zi joylarda to`xtatib turishni tavsiya etadi. 
Turar-joy islohotida ham shunday holatni ko`rishimiz mumkin va tekinga joy 
berish o`rniga ipateka kredit tizimini kiritish tavsiya etiladi. Bunga ajratilgan 
sarmoyani esa mahalliy hokimiyatdagilar ishdan bo`shalgan xodimlarga nafaqa 
tarzida to`lashni afzal ko`rishgan.
Lekin xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bozor munosabatlari bilan 
bog`langan islohotlar ijobiy ta’sir ko`rsatib, Xitoy iqtisodiyotida katta o`sishlarga 
olib kelmoqda.