“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

 
9.3. Iqtisodiy o`sish va ekstensivlik 
 
Xitoyda xususiy sektorni yuzaga keltirish va umuman iqtisodiy o`sishni 
ta’minlash tubdan farqlanadi. Bunga o`xshash mamlakatni yo`q desa ham bo`ladi. 

---

155 
Albatta xususiy sektorni paydo bo`lishini, bozor iqtisodiyotining shakllanishi 
mavjud tizimni yo`q qilish va uning o`rniga va hisobiga yuzaga kelgani yo`q. 
Sobiq sotsialistik iqtisodiy mamlakatlardagi iqtisodiy o`zgarishga hech o`xshatib 
bo`lmaydi.
To`g`ri, mavjud siyosiy tizimni saqlagan xolda asta-sekin islohot usullari 
Yugoslaviya, Vengriya kabi mamlakatlarda tajriba qilib ko`rilgan.Iqtisodiy 
islohotga sobiq SSSrda ham harakat qilib ko`rilgan. Lekin 90 – yillar oxiriga kelib 
sobiq partiya-davlat tizimlari falokatga uchrab, iqtisodiy jarayonlarni nazorat etish 
imkonini to`la qo`ldan berib, rejalashtirish tizimlari yemiriladi. Bular esa bozor 
institutlari bilan almasha olmagan. Chunki bular tayyor emas edi. Jarayon juda 
keskinlik bilan davom etib, yemirilish birdaniga ro`y beradiyu, o`rniga yangisi 
tayyor emas edi. Shuning uchun ham bularda asta-sekinlik, ketma-ketlik uchun 
sharoit va buning uchun siyosiy-iqtisodiy muhit yo`q edi.
Eng muhimi shuki, Xitoy iqtisodiyoti umuman boshqacha xususiyatlarga, 
boshqa sifatli tomonlarga ega bo`lib, bu qolgan o`tkinchi mamlakatlarga 
o`xshamaydi. Sobiy SSSR asosidagi yangi mamlakatlar – SMD va Sharqiy 
Yevropa mamlakatlari yuqori darajali industrial mamlakatlar bo`lsa, Xitoy uchun 
hozirgacha ham industriallashtirish jarayoni kelajak vazifasi bo`lib, uning 
boshlang`ich pog`onasidadir va 80 foiz aholi qishloqda istiqomat qilib keladi. 
Xitoyda iqtisodiy rivojlanishni faollashtirish uchun butunlay boshqacha rezervlar 
bo`lib, erkinlikka chiqarish yo`li bilan dehqonchilik xo`jalik g`ayratini ishga solib, 
qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini rag`batlantirish orqali erishilish sharoitlari 
mavjud edi.
Yoki bo`lmasa tarixda bo`lganidek, qishloq aholisini ommaviy ravishda 
ko`chirib, industriyani shakllanishida foydalanish mumkin. Lekin arzon va 
ortiqcha ish kuchining mavjudligi bundan ham boshqacha va oson yo`lni belgilab 
beradi. arzon va juda ko`p ish kuchi sanoat ishlab chiqarishni yuzaga keltirish 
imkonini beradi. Bu boshidanoq eksportga atalgan va jahon bozoida narx-navo 
raqobatbardoshligiga ega sanoatni yaratish imkoniga ega bo`lgan. Bu omillar 
Xitoycha o`zgarish tizimini belgilab beradi. Yuqorida esga olgan mamlakatlarga 
nisbatan xususiy sektorni davlat sektori asosida, xususiylashtirish yo`li bilan emas, 
balki u bilan bir qatorda nodavlat ukladni birlamchi industrlashtirish davrida 
yuzaga keltirish mumkin.
Bundagi iqtisodiy o`sish intensiv yo`l asosida bo`lmay, ekstensiv yo`l bilan 
am alga oshadi, yangi xo`jaliklar tuzish, qo`shimcha ish kuchi jalb etish hisobiga 
bo`ladi. Chunki bunday resurslar Xitoyda juda katta. Aytganimizdek, millonlab 
dehqonchilikda ish kuchini ishlatish imkoniga ega bo`lmaganlar mavjud. Shu bilan 
birga mahalliy xomashyo, ishlab chiqarish materiallari ham nisbatan yetarli 
darajadadir. 

---

156 
Xususiy sektorning ommaviy ravishda 
yuzaga kelishi oddiy xo`jaliklar tuzish 
hisobiga yuz beradi. Oddiy mehnat qurollari, 
past texnik darajali mehnat vositalari asosida 
tashkil topadi. Bu esa o`z navbatida katta 
kapital xarajatlarni talab etmaydi. Xitoy 
sharoitida bularni xususiy jamg`armalar 
hisobiga yaratish mumkin bo`ladi. Xitoy 
iqtisodiyoti va sanoatining to`xtovsiz o`sib 
borishida mayda, texnik jixatdan primitiv 
ishlab chiqarishning juda tez o`sishi muhim 
omil hisoblanadi. Xalq tashabbusiga keng 
yo`l ochilishi sababli shahar va qishloqlarda 
millionlab mayda korxonalar paydo bo`ladi. 
1981-1997 yillar ichida sanoat mahsuloti 
xajmi 9 barobar ko`payadi. Bu asosan 
shunday 
tarzda 
shakllangan 
korxonalar 
hisobiga 
yuz 
beradi. 
Bunda 
ayniqsa 
qishloqlardagi viloyat korxonalarining o`rni 
katta, boshqacha qilib aytganda o`sish qishloq 
sanoati hisobiga to`g`ri keladi. 
Bunday sanoatda ma’lumki, yuqori 
sifatli mahsulot ishlab chiqarish qiyin. Lekin 
eng foydali tomoni arzonga tushadi va 
tovarlar past baholi bo`lgani tufayli yuqori 
raqobatbardoshli 
bo`ladi. 
Past 
texnika 
negizida sanoatning juda tez o`sishligi, 
zamonaviy texnologiyalar yo`qligi, xodimlar 
malakasining yetishmasligi yirik xajmda 
sifatsiz mahsulotlar ishlab chiqarishga olib 
keladi. Bunda albatta iste’molga noloyiqlik 
darajasi ham yuqori bo`ladi. 1985 – yil tayyor 
mahsulotlar omboridan tanlab sifatni aniqlash 
o`tkazishning 
natijasida 
muayyan 
standartlarga 56,4 foiz tovarlar loyiq deb 
topilgan. Buni o`sha vaqtdagi Xitoy bozorining tovarlarga ochligi, taqchillikning 
yuqoriligi bilan ham tushuntirish mumkin. Ammo asta-sekin bu holat tuzala 
boshlaydi. Chunki 1996 – yildagi shunday tekshirishda 79 foiz tovarlar standartga 
loyiq topilgan. Shu bilan birga 20 foiz tovar nostandart bo`lib, o`z xaridorlarini 
topolmay, sotilmay qolgan edi. Sifatsiz tovarlar chiqarish va ularga talabning sust 
bo`lishi 1997 – yilda 71 mlrd. dollarli tovarlarning sotilmay qolishiga olib kelgan. 
Bunday tovarlarni asosan jamoa va xususiy xo`jaliklar yetishtirgan.