7
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishni uch tomoni mavjud bo‘lib, bu umumiylik,
xususiylik va jahon tajribasidir. Umumiylik bozor iqtisodiga o‘tishda barcha
mamlakat, hudud va xalqlar uchun bir xildir. Aytaylik,
uning umumiy darajalari
(kategoriya),
mexanizmlari,
munosabatlarimavjudki,
ular
milliy
davlat
chegaralarini tan olmaydi, barchaga taalluqli va zarurdir, bularsiz bozor umuman
o‘z mazmuniga ega bo‘lmaydi. Lekin hech vaqt bozor munosabatlari-ning
shakllanishi mamla-katlarda bir xilda yuz bermaydi. Chunki, bozor iqtisodiga
o‘tishda mamlakatlarda o‘ziga xos xususiyatlar mavjud bo‘lib, bunga ta’sir
ko‘rsatuvchi tomonlar, omillar ko‘pdir. Har bir mamlakatda bozor
iqtisodiyotining barpo etilishi umumiy qonuniyatlarning
aniq sharoitda amalga
oshishi va barcha mavjud xususiyatlarni, aniq shart-sharoitlarni e’tiborga olgan
xolda reallashuvi mumkin. Bu jarayonda har bir mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot
darajasi, intellektual holati, moddiy boyliklar, ayniqsa tabiiy boyliklar, mehnat
resurslari kabi imkoniyatlar xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Agar bularga
geografik
joylashuv,
milliylik, urf-odat, xalq birligi kabilarni qo‘shsak, umumiy
sharoit yana ham oydinlashadi.
Bozor iqtisodiga o‘tishdagi eng muhim tomonlardan yana biri jahon
tajribasi, mamlakatlar hamkorligidir va bu bozor iqtisodiyotining zarur doimiy
qismidir. Chunki bozor iqtisodiga o‘tish jarayonining faqat mamlakatning o‘z yoli
bilan chegaralanish doimo muvaffaqiyatli yakunlanmaydi. Jarayonni tez
rejalashtirish rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish, ularni o‘zlashtirish va
tadbiq qilishni talab etadi. Bu bozor iqtisodiga o‘tish muammolarini tez xal qilish,
ortiqcha urunishlarni oldini olish, sinovdan o‘tgan usul va yollarni qo‘llash
imkonini beradi.
Bundan tashqari rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi jahon iqtisodiyotiga
qo‘shilish, jahon standartlarini o‘zlashtirish imkoniyatlaridan
foydalanish uchun
ham yol ochadi. Chunki jahonga yuz tutish, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
ishtirok etish, har bir mamlakat iqtisodiyotida faoliyat ko‘rsatish avvalo uni
o‘rganish, bilish va o‘z joyini topa bilishni talab etadi. Buning uchun mavjud
yig‘ilgan iqtisodiy faoliyat tajribalari, iqtisodiy sharoitlar, xususiyatlarni
anglashgina bunga yo’l ochishi mumkin.
Jahon standartlarini olsak, bu yuqori
darajali talab asosi bo‘lib, avvalo bunday standartlar, buni yaratuvchi texnologiya
va erishilgan tajribaning o‘zlashtirilishi talab etiladi.
Shunday qilib bozor iqtisodiyotiga o‘tishning tarkibiy qismi bo‘lgan jahon
tajribasi uch tomonlama ahamiyat kasb etadi:
-
bozor iqtisodiyoti shakllanishi va taraqqiy etishi bilan bog‘liq rivojlangan
mamlakatlar tajribasidan foydalanish;
-
jahon iqtisodiyotiga qo‘shilish maqsadida mamlakatlar bozor rivoji
tajribasini o‘rganish;
-
jahon standartlari darajasida bo‘lishlik uchun ilg‘or mamlakatlar bozor
tajribasini qo‘llash.
Ko‘rinib
turibdiki
bozor
iqtisodiyoti
shakllanishi
va
uning
mustahkamlanishi, taraqqiyotini rivojlangan mamlakatlar tajribasisiz tasavvur etib
bo‘lmaydi. Bu jarayon axborot uchungina bo‘lmay, bozor amaliyoti uchun zarurdir
8
va buni o‘rganish, qo‘llash, foydalanish texnologiyasi bilan mustahkamlanishi
talab etiladi. Tajribalardan foydalanish esa xususiylik sharoitlari, milliylik,
mahalliylik bilan mustahkamlanishi mavjud qo‘llash sharoitlariga to‘la ob’ektiv
xolda moslashtirilishi talab etiladi.
Bozor tajribalarini axborot uchun o‘rganish o‘z yoliga ega bo‘lib, asosiy
maqsad ularni to‘la singdirib, bevosita qo‘llash darajasiga olib kelishgina samara
berishi va iqtisodiy jarayonni tezlashtirishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlar
tajribalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash mumkin emas va ularni mavjud sharoitlarga
to‘la moslashtirgan xolda o‘zgartirish, mahalliy talablar, usullaridan to‘la
foydalanilgan xolda qo‘llash yaxshi samaralar beradi.
Rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi bozor iqtisodiyoti asoslariga kirib,
bunga aloxida ahamiyat berish talab etiladi. Buni fan sifatida tan olish,
shakllantirish, predmet va usullarini belgilash muhim bo‘lib,
bozor iqtisodiyoti
nazariyasi va amaliyoti uchun zarur shartdir.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga jahon iqtisodiyoti rivoji tufayli
yondoshuv ham muhimdir. Bozor iqtisodiyoti rivoji bilan jahon iqtisodiyoti
shakllanishi o‘sib boradi. Mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni ikki
tomonlama o‘z aksini topadi:
-
iqtisodiy resurslar joylanishi;
-
jahon mehnat taqsimoti.
Ma’lumki resurslar, ishlab chiqarish omillari yer yuzida bir xil joylashgan
bo‘lmay, juda turlichadir. Bir xil mamlakatlarda tabiiy boyliklar xillari va miqdori
ko‘p bo‘lsa, boshqa xili kam yoki miqdori oz bo‘lishi mumkin. Shuningdek, tabiiy
iqlim ham bunda asosiy rol o‘ynashi mumkin. Ishlab chiqarish mavjud resurslar
asosida bo‘lib, mahsulot yetishtirish shunga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu
maxsuslashuvga olib kelib, ma’lum mahsulotlar ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishi
va buning miqdori ichki iste’mol xajmidan katta bo‘lishi hamda chetga chiqarish
zaruriyati tug‘ilishi mumkin. Bu bilan jahon savdosi,
mamlakatlarning tashqi
savdosi avj olishi yuz berishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy munosabatlarda avvalo tabiiy omillar, so‘ngra mahsulotlar
ishtirok etadi. So‘ngra mahsuslashuv orqali kapital, ish kuchi va texnologiya
almashuvi yuzaga keladi.
Eksport va import ortiqchalik tufayli amalga oshsa, so‘ngra zaruriyatga
aylanib, oddiy iqtisodiy harakatga aylanadi. Bu barcha xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni o‘z ichiga oladi.
Tashqi iqtisodiy munosabatlar rivoji jahon iqtisodiyotining shaklanishiga
olib kelib,
uning rivojlanishi, kengayishiga olib keladi va o‘z navbatida tajribalar
almashuvini kuchaytiradi. Demak, rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasining
ahamiyati jahon iqtisodiyoti rivoji tufayli o‘sib boradi, ta’sir doirasini kengaytirib
o‘z tarkibiy qismiga aylantirib boradi.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishi bilan rivojlangan mamlakatlar bozor
tajribasining zaruriyatini kuchaytirib, bozor iqtisodiga o‘tuvchi mamlakatlarga
ta’sirini orttiradi va bozor iqtisodiga o‘tishni tezroq boshidan kechirish taraqqiyot
yoliga o‘tishni tezlashtiradi.