“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

1.4. Rivojlangan mamlakatlar belgilari 
 
Jahon iqtisodiyoti ko‘p turli iqtisodiyotlardan iborat o‘lib, u bir necha 
guruhlarga bo‘linadi. Buning ichida 3 xil yirik guruhlarga bo‘linishi e’tiborlidir. 
Bular: rivojlangan, rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyotli mamlakatlardir. 
Mamlakatlarni bu asosiy guruhlarga qo‘shishlik turli usul (kriteriya)lar bilan 
belgilanadi. Eng avvalo iqtisodiyot tafsiloti, ya’ni bozor yoki o‘tkinchi iqtisodiyot 
bilan mamlakatlar farqlanadi va baholanadi. So‘ngra ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish 
darajasi bilan belgilanadi. Bunda yalpi ichki mahsulot (YAIM) ishlab chiqarish 
xajmi uning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelishi hamda YAIMning tarmoqlar bo‘yicha 
tuzumi, turmush darajasi va sifati bilan o‘lchanadi.
 
 
 

---

14 
1.4.1.-jadval
 
Jahonmamlakatlari yalpi mahsulotining taqsimlanishi 2015 yil 
№
Mamlakatlar nomi. 
Yalpi 
ichki 
mahsuloti 
(nominal), 
mln.dollar. 
Yalpi 
ichki 
mahsuloti 
(nominal), %. 
1.
Afg‘aniston 
13 320 
0,0231 
2.
Albaniya 
11730 
0,0203 
3.
AQSH 
14270000 
24,804 
4.
Angola 
69710 
0,1211 
5.
Antigua va Barduba 
1180 
0,002 
6.
Argentina 
301300 
0,5237 
7.
Armaniston 
8683 
0,015 
8.
Avstraliya 
920 000 
1,5991 
9.
Avstriya 
374400 
0,6507 
10.
Bagama 
7403 
0,0128 
11.
Baxrayn 
19360 
0,0336 
12.
Bangladesh 
92120 
0,1601 
13.
Barbados 
3595 
0,0062 
14.
Belgiya 
461500 
0,8021 
15.
Beliz 
1407 
0,0024 
16.
Belorussiya 
49040 
0,0852 
17.
Benin 
6401 
0,0111 
18.
BAA 
228600 
0,3973 
19.
Balgariya 
44780 
0,0778 
20.
Boliviya 
17550 
0,0306 
21.
Bosniya va Gersegovina 
16960 
0,0294 
22.
Botsvana 
10810 
0,0187 
23.
Braziliya 
1482000 
2,576 
24.
Bruney 
14700 
0,0255 
25.
Burkina Faso 
7780 
0,0135 
26.
Burundi 
1410 
0,0025 
27.
Butan 
1493 
0,0025 
28.
Buyuk Britaniya 
2198000 
3,8206 
29.
Daniya 
308300 
0,5358 
30.
Dominika 
376 
0,0006 
31.
Dominikana Respublikasi 
44720 
0,0777 
32.
Efiopiya 
33920 
0,0589 
33.
Ekvador 
55610 
0,0966 
34.
Ekvatorial Gvineya 
11180 
0,0194 
35.
Eritreya 
1694 
0,0029 
36.
Eron 
331800 
0,5767 
37.
Estoniya 
18050 
0,0313 

---

15 
38.
Fiji 
3048 
0,0052 
39.
Fillipin 
3048 
0,0052 
40.
Finlyandiya 
242300 
0,4211 
41.
Fransiya 
2635000 
4,5802 
42.
Gabon 
10940 
0,019 
43.
Gaiti 
6908 
0,012 
44.
Gambiya 
726 
0,0012 
45.
Gana 
14760 
0,0256 
46.
Gayana 
1196 
0,002 
47.
Germaniya 
3235000 
5,6231 
48.
Gonduras 
14580 
0,0253 
49.
Grenada 
683 
0,0011 
50.
Grettsiya 
338300 
0,588 
51.
Gruziya 
10980 
0,019 
52.
Gvatemala 
36470 
0,0633 
53.
Gvineya 
4436 
0,0077 
54.
Gvineya-Bisau 
438 
0,0007 
55.
Xindiston 
1243000 
2,1606 
56.
Indoneziya 
514900 
0,895 
57.
Iordaniya 
226800 
0,3942 
58.
Iroq 
70100 
0,1218 
59.
Islandiya 
11780 
0,0204 
60.
Ispaniya 
1438000 
2,4995 
61.
Isroil 
215700 
0,3749 
62.
Italiya 
2090000 
3,6328 
63.
JAR 
277400 
0,4821 
64.
Jazoir 
134800 
0,2343 
65.
Jibuti 
1089 
0,0018 
66.
Kabo-Verde 
1755 
0,003 
67.
Kambodja 
10900 
0,0189 
68.
Kamerun 
21820 
0,0379 
69.
Kanada 
1319000 
2,2927 
70.
Keniya 
30210 
0,0525 
71.
Kipr 
23220 
0,0403 
72.
Kiribati 
114 
0,0001 
73.
Kolumbiya 
228600 
0,3973 
74.
Kongo 
8632 
0,015 
75.
Kongo Demokratik Respublikasi 
11100 
0,0192 
76.
Koreya Respublikasi 
800300 
1,3911 
77.
Koreya 
Xalq 
Demokratik 
Respublikasi 
27820 
0,0483 
78.
Kosta Rika 
29290 
0,0509 
79.
Kotd’lvuar 
22910 
0,0398 

---

16 
80.
Kuba 
55430 
0,0963 
81.
Laos 
5721 
0,0099 
82.
Latviya 
24200 
0,042 
83.
Lesoto 
1624 
0,0028 
84.
Liberiya 
868 
0,0015 
85.
Litva 
35960 
0,0625 
86.
Livan 
32660 
0,0567 
87.
Liviya 
60610 
0,1053 
88.
Lixtenshteyn 
4993 
0,0086 
89.
Lyuksenburg 
46510 
0,0808 
90.
Madagaskar 
8974 
0,0155 
91.
Malavi 
4909 
0,0085 
92.
Malayziya 
207400 
0,3605 
93.
Maldiv 
807,5 
0,0014 
94.
Mali 
8757 
0,0152 
95.
Malta 
7714 
0,0134 
96.
Markaziy Afrika Respublikasi 
1983 
0,0034 
97.
Marokash 
90780 
0,1577 
98.
Marshall orollari 
161,7 
0,0002 
99.
Mavrikiy 
9156 
0,0159 
100.
Mavritaniya 
3241 
0,0056 
101.
Meksika 
866300 
1,5058 
102.
Mikroneziya 
238,1 
0,0004 
103.
Misr 
188000 
0,3267 
104.
Moldaviya 
5328 
0,0092 
105.
Mangoliya 
4212 
0,0073 
106.
Mozambik 
9654 
0,0167 
107.
Myanma 
26520 
0,046 
108.
Namibiya 
9039 
0,0157 
109.
Nepal 
12470 
0,0216 
110.
Niderlandiya 
789700 
1,3726 
111.
Niger 
5323 
0,0092 
112.
Nigeriya 
165400 
0,2875 
113.
Nikaragua 
6298 
0,0109 
114.
Norvegiya 
369000 
0,6414 
115.
Ozarbayjon 
42510 
0,0738 
116.
Palau 
164 
0,0002 
117.
Panama 
24750 
0,043 
118.
Papau yangi Gvineya 
8200 
0,0142 
119.
Paragvay 
13610 
0,0236 
120.
Peru 
127400 
0,2214 
121.
Pokiston 
166500 
0,2894 
122.
Polsha 
423000 
0,7352 

---

17 
123.
Portugaliya 
219800 
0,382 
124.
Qamar orollari 
525 
0,0009 
125.
Qatar 
92540 
0,1608 
126.
Qirg‘iziston 
4681 
0,0081 
127.
Qozog‘iston 
107000 
0,1859 
128.
Quvayt 
114900 
0,1997 
129.
Rossiya 
1255000 
2,1814 
130.
Ruanda 
5011 
0,0087 
131.
Ruminiya 
160700 
0,2793 
132.
Salvador 
22170 
0,0385 
133.
Samoa 
567 
0,0009 
134.
San-Marino 
1048 
0,0018 
135.
San-Tome va Prinsipi 
189 
0,0003 
136.
Saudiya Arabistoni 
379500 
0,6596 
137.
Senegal 
12610 
0,0219 
138.
Sent-Kits va Nyovis 
547 
0,0009 
139.
Sent-Lyusiya 
991 
0,0017 
140.
Sent-Vinsent va Grenadina 
625 
0,001 
141.
Serbiya 
42390 
0,0736 
142.
Seyshel orollari 
656 
0,0011 
143.
Singapur 
163100 
0,2836 
144.
Slovakiya 
88300 
0,1534 
145.
Sloveniya 
49550 
0,0861 
146.
Solomon orollari 
668 
0,0011 
147.
Somali 
2731 
0,0047 
148.
Sudan 
54290 
0,0943 
149.
Surinam 
3147 
0,0054 
150.
Suriya 
54350 
0,0944 
151.
Svazilend 
2929 
0,005 
152.
Serra-Leone 
2064 
0,0035 
153.
Tailand 
266400 
0,463 
154.
Tanzaniya 
22160 
0,0385 
155.
Togo 
2771 
0,0048 
156.
Tojikiston 
4577 
0,0079 
157.
Tonga 
259 
0,0004 
158.
Trinidad va Tobago 
2300 
0,0399 
159.
Tunis 
39570 
0,0687 
 
Yuqoridagi jadvalni quyidagicha turkumlash mumkin. Bundan xulosa shuki, 
dunyoda 20 davlat yer shari quruqligining 61,78% tashkil qilar ekan, dunyoda 20 
davlat yer shari aholisining 70,55%ni hamda dunyoda 20 davlat jahon yalpi ichki 
mahsulotini 82,45%ni tashkil qilar ekan. E’tibor bersangiz turli ranglarga 
bo‘yalgan mamlakatlar bu uch ko‘rsatkichda ishtirok etgan: ya’ni, Rossiya yer 

---

18 
shari quruqligini 11,48% egallagan holda 2,06% dunyo aholisiga ega, shu bilan 
birga 2,18% dunyo yalpi ichki mahsulotida ulushi bor. 
Jadvalda 160 dan ortiq mamlakatni 3 guruhga bo‘lingan xolda asosiy 
iqtisodiy ko‘rsatkichlari keltirilgan. Yuqori darajali ko‘rsatkichga 24 mamlakat 
ajratilgan bo‘lib, ularning aholi soni 13,5 %ga teng bo‘lgan xolda umumiy yalpi 
mahsulotda 80%ga teng bo‘lgan. Aksincha, past darajali mamlakatlar soni 45 ta 
bo‘lib, aholining miqdori 55 %ga teng bo‘lgan xolda umumiy YAIMning 
5%inigina tashkil etgan. Jon boshiga olganda YAIM 324 dollar bo‘lib, yuqori 
darajali mamlakatlarga nisbatan 71 marta pastdir. Iste’mol xajmini taqqoslasak, bu 
ko‘rsatkich bo‘yicha tafovut 60 barobarga to‘g‘ri keladi. 
O‘rta darajadagilarga nisbatan ham aholi jon boshiga YAIM 11 barobar va 
iste’mol xajmi bo‘yicha esa 10 barobar yuqoridir. 
Yuqori darajadagilar albatta rivojlangan mamlakatlardir. Bular bilan boshqa 
mamlakatlar iqtisodiy darajasidagi farq juda katta. Ayniqsa past darajali 
mamlakatlar bilan taqqoslash keskin farqlar mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bilan 
birga rivojlangan mamlakatlar juda katta imkoniyatlarga egaligi va ustuvor 
ahamiyatli iqtisodiyot darajasida ekanligini bildiradi. 
 
1.4.2.-jadval
 
Jahon mamlakatlari yalpi mahsulotining taqsimlanishi 
2012 yil
Rivojlangan mamlakatlar qatoriga G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining 
barchasi, AQSH, Kanada, Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabi 

---

19 
mamlakatlar kiradi. Shu bilan birga 1997 yildan boshlab janubiy Koreya, Singapur, 
Gonkong, Tayvan va Isroilni kirita boshlandi. Shunday qilib bunday mamlakatlar 
soni 30 taga etdi. Albatta bularning soni ko‘payib boradi. Bu avvalo Yevropa 
Ittifoqiga qo‘shiladigan Polsha, Vengriya, Chexiya, Sloveniya, Kipr, estoniyalar 
hisobiga bo‘ladi. 
Rivojlangan mamlakatlar ichida YAIM bo‘yicha eng salmoqliklari bo‘lgan 
Yettiliklarni” ajratadilar. Bular: AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk 
Britaniya, Kanada, Italiyalardan iborat. 
Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, bu mamlakatlar haqiqatdan 
ham jahonda eng iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar va har tomonlama kuchli, 
inson taqdirini belgilovchi iqtisodiy yuqori ko‘rsatkichlarga ega. 
Aholiga xizmat ko‘rsatish juda taraqqiy etgan bo‘lib, iqtisodiyotning 
ko‘pchiligini tashkil etadi. Bu ayniqsa bandlik darajasida sezilarlidir. Aytaylik, 
AQSHda xizmat sohasidagi bandlik umumiyga nisbatan 85%ni tashkil etadi. 
G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida ham bu ko‘rsatkich 65-80 %ga boradi. 
SMM 
mamlakatlari
ni olsak, bu sohadagi bandlik 27-30%dan oshmaydi. Demak, jamiyat
taraqqiyotida xizmat ko‘rsatish sohasi asosiy belgi bo‘lib hisoblanadi. 
Keyingi guruhga kiruvchi mamlakatlar rivojlanayotganlar bo‘lib, bular bozor 
iqtisodiyotli va iqtisodiy past rivodlangan mamlakatlardir. Xalqaro valyuta fondiga 
kiruvchi 182 mamlakatdan 121 tasi shular qatoriga kiradi. Bular ko‘pchilikni 
tashkil etuvchi va aholi soni bo‘yicha eng yirik mamlakatlar bo‘lishiga qaramasdan 
jahon YAIM mahsulotning 28% to‘g‘ri keladi, xolos. 
Rivojlangan mamlakatlarda bozor tajribasida muhim belgilardan yana biri, 
bular juda turli darajadagi mamlakatlardir. Chunki ancha rivoj topgan, jon boshiga 
YAIM ko‘p to‘g‘ri keladigan Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlari bilan birga