|
2.5.1.-chizma
O`zbekistondagi mulk shakllari
Mulk
Davlat
Birlashma
Xususiy
Uyush
ma
mulk
Ijti-
moiy
tashkil
Qo`shma
mulk
Indivi
dual
Korpo-
rativ
Aksioner
mulk
Jamoa
mulk
Diniy
tashkilotlar
Oila
mulki
Xalq
korxonalari
Xalq
korxonalari
Mahalla
mulki
40
Yakka mulkchilik to‘la ijtimoiy mulk shaklidan iborat bo‘lsa, mulk
shakllarining turliligi asosan davlat mulki, shaxsiy mulk, shuningdek jamoa,
qo‘shma, kooperativ mulklari kabilardan iboratdir. Mulkdan foydalanishda yana
qo‘shimcha shakllar ham yuzaga keladi. Bular qatoriga ijara, pudrat, sheriklik,
fermerlik (dehqonchilik) kabilarni qo‘shish mumkin.
Mulk shakllari mulkni o‘zlashtirishdagi ko‘rinishlar, mulkning amaliy
ifodasi bo‘lib, uning mazmunini bildiradi.
Aytganimizdek, bozor iqtisodiyoti turli mulk shakllarini taoqzo etadi.
Yuqoridagi chizmada mavjud mulk shakllari bog‘liqligi ko‘rsatilgan.
Har bir mamlakatning davlati o‘z muklkini tashkil etadi. Bu asosan xo‘jalik
bilan, avvalo, ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Keyingi vaqtlarda buning
xajmi sezilarli darajada bo‘lib, umumiy mulk miqyosida nisbati Fransiyada deyarli
uchdan bir qismga, Angliyada 20-21 foizga, AQSHda 13-14 foizga tengdir. Bular
asosan barcha tarmoqlarga oid va xalq xo‘jaligi infrastrukturalari sohasidadir.
Lekin kapitalistik deb atalayotgan davlat mulklari qaysi shaklda bo‘lishiga
qaramay, asosan xususiy xarakterda va bozor qoidalari asosida faoliyat ko‘rsatadi.
Shunga ko‘ra u bozor munosabatlarini rivojlantirish, raqobatga sharoit yaratish
uchun xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davlat mulki monopoliyasiga barham berish va
uni xususiylashtirishni talab etadi.
Assotsiatsiyalar, ya’ni korxona va tashkilotlar uyushmasi mulki mavjud
bo‘lib, bular asosan davlat mulki asosida bo‘lganligi tufayli, buni davlat mulkiga
bog‘lab ko‘rsatmoqchimiz. Chunki bu umuman birlashma mazmunida bo‘lib,
xususiy mulk ishtirokida ham bo‘lishi mumkinligi va xususiylik munosabatlariga
moyillik bo‘lishiga qaramay davlatchilik ustunlik qiladi va asos bo‘lib hisoblanadi.
Bunday mulk ham boshqalarga o‘xshagan xalq xo‘jaligining barcha tarmoq va
sohalarida yuzaga keladi. Uyushma mulki esa ishtirokchilar mulkidan ajratilgan
qisminigina tashkil etib, umumiy manfaat uchungina ishlatiladi. Bu, ayniqsa o‘tish
davriga juda xarakterli bo‘lib bo‘lib, O‘zbekistonda ham ko‘p qo‘llanilmoqda.
Eng qadimgi va keng tarqalgan mulk xususiy shakldagi mulk bo‘lib, u
asosan ayrim shaxslar bilan bog‘liqdir.
Xususiy mulkning asosiy xususiyati shuki, mulk bir kishining ihtiyorida
bo‘ladi va mulkka nisbatan to‘la mustaqil ish tutish imkoniyati tug‘iladi. Xususiy
mulkning chegarasi bo‘lmay, bu faqat uning egasining imkoniyati, qobiliyatiga
bog‘liq bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti rivojida bu tur alohida o‘rin egallaydi. Xususiy
mulk bir shakldagi mulk, lekin har bir xususiy mulk o‘ziga xos aloxida mulk
bo‘lganligi tufayli, ular mustaqil mulklar, ya’ni juda ko‘p miqdordagi, ming-
minglab sonli mulklardir. Ularning har biri bozorning aloxida ishtirokchisi va
raqobat
kurashining
qatnashchisidir.
Bundan
xususiy
mulk
raqobatni
kengaytiruvchi, kuchaytiruvchi mulk shakli ekanligi yana bir bor oydinlashadi.
Shunga ko‘ra xususiy mulk bozor sharoitiga juda tez moslashadigan,
xaridor talabini tez e’tiborga olib ish tutish va faoliyat ko‘rsatish uchun eng qulay
sharoitga ega bo‘lgan mulk shaklidir. Bunday xususiyat bozor iqtisodiyotida
xususiy mulkning ahamiyatini kuchaytiradi va yyetakchilik rolini belgilab beradi.
41
Demak, bozor rivoji uchun birinchi navbatda, xususiy mulk keng quloch yozmog‘i,
iqtisodiyotda asosiy o‘rinni egallamog‘i talab etiladi. Zero, xususiy mulk
taraqqiyotisiz bozor iqtisodiyotini tasavvur etib bo‘lmaydi. Xususiy mulk asosiy
o‘rinni egallamaguncha va davlat mulki ustunligi yoq qilinmaguncha baribir
iqtisodiy taraqqiyotning ob’ektivligiga nisbatan sun’iylikning ustunligi sharoiti
mavjud bo‘laveradi.
Xususiy mulk ikki, ya’ni individual va korporativ shaklda bo‘ladi.
Individual mulk sharoitida boylik alohidalik asosida o‘zlashtiriladi. Bunda mulk
egasi mulkidan foydalanishda ijaraga berish yoki biron guruhga qo‘shilib ish
tutishda to‘la mustaqillikka ega bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
