“bozor iqtisodiyoti nazariyasi-rivojlangan mamlakatlar bozor tajribasi”

bozor 
bahosi
dir. Umuman, baho talab va taklif muvozanatining natijasi bo‘lib, raqobat 
orqali yuzaga keladi. Iste’molchining daromad darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi baho 
raqobat holatiga bog‘liq bo‘lib, u turg‘un bo‘la olmaydi va to‘xtovsiz o‘zgarib 
turadi. Bozor holatini to‘xtovsiz ko‘rsatib turadigan narsa ham baho bo‘lib, u 
sotuvchi va xaridorlarning harakat yo’nalishini aniqlab beradi. Shunga ko‘ra 
bozorga qancha va qachon tovar etkazib berishni baho darajasi orqali aniqlaydilar. 
Bu esa bevosita ishlab chiqarishga ta’sir etadiki, qachon qancha tovar ishlab 
chiqarishni bozordagi yuzaga kelib turgan baho orqali belgilab ish ko‘riladi.
Raqobat tufayli paydo bo‘ladigan bozordagi baholarning tadbirkor va 
iste’molchilar uchun muhimligini belgilovchi ikki tomoni mavjud. Birinchisida, 

---

29 
tadbirkorning foydasi va daromadi ifodalansa, ikkinchisida bozor holati aniqlanadi. 
Shunga ko‘ra barcha bozor ishtirokchilari, ayniqsa tadbirkorlar, katta diqqat va 
e’tibor bilan bahoni kuzatib boradilar, uning o‘zgarishini o‘z vaqtida bilib turish 
choralarini qo‘llaydilar. Demak, bozorda paydo bo‘ladigan baho bozor 
iqtisodiyotining ko‘zgusi bo‘lsa, raqobat uni yuzaga keltiruvchi kuchdir. 
Aytish mumkinki, raqobatning asosida shaxsiy manfaat yotadi va bu 
raqobat kurashining kuchayishi, ta’sirining ortib borishi uchun kuch bag‘ishlaydi. 
Buning boisi shuki, har bir iqtisodiy birlik o‘z nafsini ko‘zlaydi. Tadbirkor yuqori 
foyda uchun, hech bo‘lmaganda kam zarar uchun kurashadi. Moddiy resurslar 
egalari sotishda yoki ijaraga berishda yuqori baho orqali ish tutishga urinadi. Ish 
kuchi egalarini olsak, miqdori va murakkabligi bir xildagi mehnatlariga imkoni 
boricha ko‘p daromad olishga harakat qiladilar. Bularning hammasi xaridor 
siftaida past bahoning tarafdorlaridir. Shaxsiy manfaatdorlik bozor iqtisodiyoti 
faoliyatida tartib o‘rnatib turadi, manfaatsizlik esa kutilmagan tartibsizliklarga olib 
kelishi mumkin. Bunday voqelik shunday xulosaga olib keladiki, turli iqtisodiy 
birliklar o‘z ixtiyoriy tanlovini amalga oshirishi davrida shaxsiy manfaat asosida 
harakat tarzi shalklanadi. Bu bozor iqtisodiyoti taqozosidir. 
Umuman olganda raqobat quyidagilarni bildiradi:
1) Bozorni turli, istagan aniq mahsulot, resurslarni erkin xolda sotuvchi va 
sotib oluvchilarning mavjudligi. 
2) Sotuvchi va xaridorlarning istagan bozorda yoki tarmoqda erkin 
qatnasha olishi yoki istaganda tarmoqdan chiqib keta olishi. 
Raqobatchilar o‘z mohiyatini bozor ishtirokchilariga taalluqli iqtisodiy 
kuchlar tarqoqligida ifoda etadi. Ma’lumki, har bir bozorda juda ko‘p sotuvchi va 
xaridorlar mavjud. Shuningdek tovarlar mo‘l-ko‘l deylik, bunday sharoitda 
sotuvchi va xaridorlar o‘zlari uchun ma’qul bahoni talab eta olmaydilar, balki 
mavjud muvozanat belgilaydigan umumiy baho bo‘yicha oldi-sotdi amalga oshadi. 
Raqobatning mohiyati shuki, har bir taklif sub’ekti umumiy taklifga kichik 
hissa qo‘sha oladi va umumiy oqim ichida bo‘ladi. U yakka ishlab chiqaruvchi 
sotuvchi sifatida bozor ixtiyorida bo‘ladi. Bozorda raqobat yakka xoldagi barcha 
yoki juda ko‘pchilik sotuvchilar harakatidan iborat bo‘ladi. Demak, raqobat 
bozorda hamkorlikni inkor etib, erkin harakatni talab etadi.
Raqobatning asosini tashkil qiluvchi iqtisodiy hokimiyatning keng 
tarqoqligi bu hokimiyatdan foydalanishni tartibga solib turadi va undan zararli 
foydalanish imkoniyatlarini chegaralab boradi. Iqtisodiy imkoniyatlar uchun 
kurash iqtisodiy birliklarning o‘z foydasini ko‘zlab bir-biriga zarar keltiriishga 
to‘siq bo‘lib xizmat qiladi. Raqobat sotuvchi va xaridorlarning o‘z manfaatlarini 
ta’minlashning amalga oshuvini chegaralarini belgilab turadi. Shuning uchun ham 
raqobat bozor iqtisodiyotida asosiy tartibga soluvchi kuch bo‘lib xizmat qiladi. 
Raqobatning tarmoqlar manfaatlari bilan birga tarmoqlararo, xalqaro 
manfaatga qaratilgan harakati mavjuddir. Bu yangi texnologiya, tejamli resurslar 
kombinatsiyasini qo‘llashda namoyon bo‘ladiki, raqobat bunga undaydi. Raqobat 
uchun xo‘jaliklar turli-tumanligi, ko‘p shakllilik talab etiladi. Ayniqsa, xususiy 
xo‘jalik hukmronligi sharoiti mavjud bo‘lishi kerak. Busiz xo‘jalik yuritishda 

---

30 
mustaqillik bo‘lmaydi, turlilik raqobatga undaydi, uni jonlantiradi. Raqobat jahon 
iqtisodiyotida ham bo‘lib, uning milliy mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’siri bo‘ladi.
Raqobat kuchi ta’siri sharoitida xaridorlar to‘la xo‘jayin, bozor – ularning 
vakili, korxonalar esa ularning xizmatkori vazifasini bajaruvchi sifatida mavjud 
bo‘ladilar. 
Bozor iqtisodiyotida raqobatning aksi bo‘lgan 
monopoliya
ham mavjud 
bo‘ladi va u raqobat sharoitini o‘zgartiradi. Monopoliyada sotuvchi yoki xaridorlar 
o‘z kuch qudratiga ishonib, boshqalarga o‘z hukmini o‘tkazadi. Taklif xajmi va 
bozordagi baho monopoliya tomonidan belgilanadi. Raqobat va monopoliyaga 
qarab bozorning 4 xil modeli mavjud bo‘lishi mumkin: sof raqobat, sof 
monopoliya, monopoliyali raqobat va oligapoliya. 
Monopoliyaga qarshi kurash olib boriladi va ular asosan ta’qiqlanadi. 
Bunday harakat “trestlarga qarshi kurash” harakati deyiladi. Buni davlatlar 
qo‘llaydi, tegishli qonunlar mavjud. Chunki bozor raqobat sharoitidagina 
rivojlanadi, kengayadi. Aksmonopoliya siyosati erkin raqobatni rag‘batlantiradi. 
Baho
mexanizmi shunchalik ahamiyatliki, har bir bozor ishtirokchisi o‘z 
faoliyatini shu orqali belgilaydi va baho xuddi bozorning asosiy ko‘rsatkichi 
sifatida barchaga o‘zining ta’sirini o‘tazadi. Bahoning quyidagi vazifalari mavud 
bo‘lib, u umumiqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Ular quyidagilar: 
- bozor muvozanatini ta’minlash;
- raqobat vositasi;
- hisob-kitob, o‘lchov;
- tartibga solish. 
Tovarlar bozor bahosida sotiladi. Chunki pirovard baho bozorda shakllanib, 
haqiqiy bozor bahosi yuzaga keladi. Bozor bahosi barcha xarajatlarni qoplagan 
xolda sotilgandan keyin egasiga foyda keltirishi kerak. Bozor bahosining 
shakllanishi faqat xarajatlar asosida bo‘lmaydi. Xarajatlar bilan birga boshqa 
ob’ektiv va sub’ektiv omillar mavjud bo‘lib, bular qatoriga mahsulot nafligi, 
iste’mol vaqti, raqobat, taklif va talab muvozanati, ruhiy omillar kabilarni kiritish 
mumkin. Lekin har qanday sharoitda tovarning qiymati uning uchun ob’ekt asosi 
bo‘lib, baho undan yuqori yoki past bo‘lishi mumkin. Birinchi navbatda, tovar 
bahosining shakllanishida uni ishlab chiqarish, iste’molchiga etkazishgacha 
bo‘lgan barcha mehnat sarflari ishtirok etadi. So‘ngra qo‘shimcha mahsulot 
qiymati ham qo‘shilib, tovar egalari, sotuvni tashkil etuvchilarni foyda bilan 
ta’minlaydi. 
Tovar nafligiga iste’mol to‘yinish, iste’mol vaqti kabilar kiradi. Talab va 
taklif, ularning muvozanati bahoning shakllanishiga ta’sir etadi. Talab yuqoriligi 
bahoning ko‘tarilishiga moyillik qiladi, past bo‘lsa bahoning pasayishiga olib 
keladi. Agar muvozanat ta’minlansa, baho o‘rtacha bo‘ladi. Bularning barchasi 
raqobat orqali yuz beradi. Asosan bozor bahosi - bu raqobat kurashi natijasidir. 
Raqobat va baho mexanizmlari o‘z ta’sirlari bilan bahoni harakatlantiruvchi 
muhim kuch bo‘lib, bozor iqtisodiyotining boshqarilishida xal qiluvchi ahamiyat 
kasb etadi. Ular bozor iqtisodiyotining o‘zidan-o‘zi harakatga keltiruvchi va 
boshqaruvchi ichki kuchlaridirki, unga tashqaridan sun’iy ta’sir ko‘rsatish va 

---

31 
bahoni raqobatsiz oldindan belgilash bozor tabiatiga to‘g‘ri kelmaydi, uning 
mexanizmi harakatlariga faqat salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Talab etilganda bahoning shakllanishiga davlat ham aralashuvi mumkin. 
Bahoda inflyatsiyaning o‘ziga xos salbiy oqibati mavjud. Bu bahoning ortiqcha 
ko‘tarilishi va pulning qadrsizlanishi bilan bog‘lanadi. Bahoning qat’iy va 
o‘zgaruvchan, milliy va jahon baholari majud va uning mutlaq va nisbiy darajalari 
bor. 
Baho mexanizmi to‘g‘risida Yakuniy ravishda aytish mumkinki, bozorning 
tub mohiyatini ko‘rsatuvchi va talab-taklif muvozanatini belgilovchi bozor bahosi 
bo‘lgan erkin bahodan iboratdir. Shu bilan birga bu erkin bozor baho talab, taklif 
va raqobat mexanizmlari harakatining o‘zida mujassamlashtiruvchi sifatida 
harakatdagi bozor mexanizmidir. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish huquqiy muhitga muxtojdir. Erkin iqtisodiy 
faoliyat ko‘rsatish, tijorat bilan shug‘ullanish kafolatlikni talab etadi. Erkin 
iqtisodiy faoliyat ishonchsiz bo‘lishi mumkin emas. Buning uchun qonuniy himoya 
zaruriyati tug‘iladi. Ma’lumki, bularsiz bozor shakllanmaydi va tashabbuskorlik 
rivojlana olmaydi. Bozor munosabatlari ishbilarmonliksiz yuzaga kelmaganidek, 
buning sharoitlari mavjudligi talab etiladi, bu esa o‘z navbatida huquqiy 
muammolar bilan bog‘liqdir. 
Bozor iqtisodiyotining huquqiy asoslari davlat tomonidan yaratilishi kerak. 
Bu kuchli jamiyat paydo qilish muammolaridan bo‘lib, uning tarkibiy qismi 
bo‘lgan qonun hokimiyatining shakllanishi bilan bog‘liqdir. Qonun hokimiyatining 
yuzaga kelishi har tomonlama erkin rivojlanayotgan jamiyatning barpo 
bo‘lishidagi muhim jarayondir.