Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Kondratev  tsikli

  «uzoq  to‘lqinlar»  sikli  deb  ham  ataladi.    N.D.Kondratev 

tsikli    Angliya,  Frantsiya  va  AQShning  100-150  yil  davomidagi  rivojlanishini 

qamrab  olgan.  Bunda  u  iqtisodiy  o‘sishning  ko‘p  omilli  tahlilini  o‘tkazib,  ya‘ni 

tovar  narxlari,  kapital  uchun  foiz,  nominal  ish  haqi,  tashqi  savdo  aylanmasi  kabi 

makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘rtacha darajasini umumlashtirish natijasida bir 

qator katta sikllarni ajratib ko‘rsatadi. 

---

348 

I-tsikl:  1787-1814  yillar  –  ko‘taruvchi  to‘lqin;  1844-1851  yillar  – 

pasaytiruvchi to‘lqin. 

II-tsikl:  1844-1851  yillar  –  ko‘taruvchi  to‘lqin;  1890-1896  yillar  – 

pasaytiruvchi to‘lqin. 

III-tsikl: 1896-1920 yillar – ko‘taruvchi to‘lqin. 

Kondratev siklining davomiyligi o‘rtacha 40-60 yilni tashkil qiladi va uning 

asosiy  xususiyati  texnika  taraqqiyoti  hamda  tarkibiy  o‘zgarishlarni  o‘zida  aks 

ettirishi hisoblanadi. 

Kondratev  birinchi  katta  siklning  yuksalish  fazasini  Angliyadagi  sanoat 

revolyutsiyasi,  ikkinchisini  –  temir  yo‘l  transportining  rivojlanishi,  uchinchisini  – 

elektr  energiyasi,  telefon  va  radioning  kashf  etilishi,  to‘rtinchisini  –  avtomobil 

sanoatining  rivojlanishi  bilan  bog‘laydi.  Hozirgi  zamon  tadqiqotchilari  beshinchi 

tsiklni  elektronika,  gen  injenerligi  va  mikroprotsessorlar  rivojlanishi  taqozo 

qilishini ko‘rsatadi. 

Kondratevdan  bir  necha  yillar  keyin  frantsuz  iqtisodchisi  Fransua  Semyan 

ham katta iqtisodiy tsikllar bo‘yicha bir xil xulosaga kelgan.  

Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning ishlab chiqarish vositalari va uzoq 

muddatli  foydalaniladigan  iste‘mol  tovarlari  ishlab  chiqaradigan  tarmoqlari 

ko‘proq zarar ko‘radi.  

Iqtisodiyot qiyinchilikni boshdan  kechira  boshlaganda  ishlab chiqaruvchilar 

ko‘pincha  zamonaviy  uskunalarni  sotib  olishni  va  yangi  zavodlar  qurishni 

to‘xtatadi  yoki  qandaydir  muddatga  kechiktirishi  mumkin.  Bunday  kon‘yunktura 

sharoitida  investitsion  tovarlar  zaxiralarini  ko‘paytirish  hech  qanday  iqtisodiy 

mazmunga  ega  emas,  aksincha  korxonalar  mavjud  ishlab  chiqarish  quvvatlaridan 

ancha to‘laroq foydalanishlari mumkin bo‘ladi.  

 Qisqa  muddatli  foydalaniladigan  iste‘mol  tovarlari  ishlab  chiqaruvchi 

sanoat tarmoqlari iqtisodiy siklning oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. 

Aholi  yoki  keng  iste‘molchilar  qatlamiga  iqtisodiy  sikl  turlicha  ta‘sir 

ko‘rsatadi.  Tanazzul  davri  boshlanganda,  doimiy  daromad  oluvchi  iste‘molchilar 

oila  byudjetini  qisqartirishga  to‘g‘ri  keladi,  maishiy  texnika  va  avtomashina  kabi 

---

349 

uzoq  muddat  foydalaniladigan  tovarlarni  xarid  qilishni  to‘xtatadi.  Har  qanday 

sharoitda  ham  aholi  qisqa  muddatda  foydalanadigan  iste‘mol  tovarlarini  xarid 

qilishni  to‘xtatish  mumkin  emas.  Faqat,  bunday  tovarlarni  xarid  qilish  miqdori 

qandaydir darajada kamayishi mumkin.  

Investitsion  tovarlar  va  uzoq  muddat  foydalaniladigan  iste‘mol  tovarlari 

ishlab chiqaruvchi ko‘pchilik sanoat tarmoqlari yuqori darajada monopol mavqega 

egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko‘p bo‘lmagan yirik firmalar 

ma‘lum  davr  davomida  narxning  pasayishiga  qarshi  turishi,  talabning  kamayishi 

sababli  mahsulot  chiqarish  hajmini  cheklash  uchun  etarlicha  monopol 

hukmronlikka  ega  bo‘lishi  mumkin.  Shu  sababli  talabning  kamayishi  birinchi 

navbatda  ishlab  chiqarish  va  bandlik  darajasiga  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Bunga  teskari 

bo‘lgan  holatni  qisqa  muddatli  foydalaniladigan  iste‘mol  tovarlari  ishlab 

chiqaruvchi  sanoat  tarmoqlarida  kuzatish  mumkin.  Bu  tarmoqlarning  ko‘pchiligi 

o‘zlarining raqobatga layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuv darajasining 

pastligi bilan tavsiflanadi. Shu sababli  ular siklning salbiy oqibatlariga qarshi tura 

olmasligi mumkin va mahsulotlarga talabning pasayishi ishlab chiqarish darajasiga 

qaraganda narxlarda ko‘proq aks etadi.