Botanika indd

28-§. 0 ‘SIMLIKLARNING NAFAS OLISHI,
OZIQLANISHI. 0 ‘SIMLIKLARDA MODDALAR
ALMASHINUVI
Yashil barglar hujayrasida fotosintez jarayonida organik 
moddalar hosil bo‘lishi bilan bir qatorda, nafas olish jara- 
yoni ham boradi. Demak, o‘simliklaming boshqa organlari 
qatori barglari ham nafas oladi. Bunda ular ko‘pchilik tirik 
organizmlar kabi havodan kislorod olib, karbonat angidrid 
gazini ajratib chiqaradi.
0 ‘simliklaming nafas olish jarayoni uning oziqlanishidan 
keskin farq qiladi. Nafas olishda barglarda organik moddalar 
hosil bo‘lmay, aksincha, ular parchalanadi. Yana bir muhim 
farqi, nafas olish uchun yorug‘lik talab etilmaydi. 0 ‘simliklar 
kecha-kunduz uzluksiz nafas oladi. Kunduzi barglar hujay­
rasida organik moddalaming hosil bo‘lishi va hujayralaming 
nafas olish jarayoni bir vaqtda o‘tadi. Lekin bu jarayonlar- 
ning har ikkalasi ham bizga sezilmaydi. 0 ‘tgan darslarda 
barglar hujayrasida organik moddalar hosil bo‘lishida kislo­
rod ajralib chiqishini aytgan edik. 0 ‘simliklar ana shu oziq 
68

---

moddalar hosil qilish jarayonida ajratib chiqargan kislorod- 
ning bir qismidan o‘zi nafas olishda foydalanadi va karbonat 
angidrid gazi ajratib chiqaradi. 0 ‘simliklaming nafas olishi- 
ni tajriba qilib ko‘rish mumkin.
Buning uchun og‘zi shisha plastinka bilan mahkam ber- 
kiladigan ikkita shisha stakan oling va ularga yangi kesib 
olingan bargli novdalami soling. Har ikkala stakan ichiga 
yonib turgan cho‘pni tushiring, cho‘plar o‘chmaydi, demak, 
stakan ichidagi havoda kislorod bor. Har ikkala stakanning 
og‘zini shisha plastinka bilan zich berk ng. Stakanlaming 
birini yorug‘lik yaxshi tushib turadigan joyga, ikkinchisini 
esa qorong4i joyga qo‘ying. Bir necha soatdan keyin unga 
yonib turgan cho‘pni tushirib, har qaysi stakan ichidagi ha- 
voning tarkibini tekshiring. Tajribalardan xulosa chiqaring 
va yozib oling (61-rasm). 0 ‘simlik - bir butun organizm. 
Uning hamma tirik hujayralari nafas oladi va о4sib rivojla- 
nadi (62-63-rasmlar).
0 ‘simliklar yashash uchun tashqi muhitdan zarur 
moddalami va energiyani oczlashtiradilar. Bu moddalar 
o‘simlik hujayralarida o‘zgarishlarga uchraydi va o‘simlik 
tanasi qurilishida ishtirok etuvchi moddalarga aylanadi. 
0 ‘simlik organizmini qurishga sarflanadigan moddalami 
hosil qilish uchun energiya zarur. Energiya yana o‘simlik 
hujayralarining o‘sishi, bo‘linishi uchun ham sarflanadi. 
Yashil o‘simliklar avtotrof organizmlar sifatida yorug‘lik 
energiyasini yutib, uni organik moddalami hosil qilishga 
sarflaydi. Fotosintez jarayonida karbonat angidrid va suv 
ishtirokida yorug‘lik energiyasi hisobiga shakar hosil bo‘ladi. 
U esa, o‘z navbatida, o‘simlik to‘qimalarida kraxmal,