Botanika indd

45-§. OCHIQ URUG‘LI 0 ‘SIMLIKLAR BO‘LIMI.
ARCHA
Yer yuzida ochiq urug‘li o‘simliklming 700 ga yaqin turi 
borligi aniqlangan.
Ochiq urug‘li o‘simliklar bo‘limi daraxt va butalardan 
tashkil topgan. Ular urug‘laridan ko‘payadi. Ochiq urug‘li 
o‘simliklaming urug‘lari gulli o‘simliklamikiga o‘xshash 
meva ichida yopiq holda emas, balki qubbalaming tangacha- 
larida ochiq holda yetishadi. Shuning uchun ham ular ochiq 
urug‘li o‘simliklar deyiladi. Ochiq urug‘li o‘simliklarga misol 
qilib archa, saur, qarag‘ay va qoraqarag‘ay, sekvoyadendron 
kabi o‘simliklami keltirish mumkin.
Archalar bo‘yi 20 m gacha yetadigan, doimo yashil da- 
raxtdir (91-rasm). Tog‘laming 3500-4500 m balandlikdagi 
yonbag‘irlarida, sovuq va doimiy shamol ta’sirida archaning 
yer bag‘irlab o‘sishga moslashgan turlari ham uchraydi.
Archalaming barglari juda mayda, yashil 
rangli, tangachasimon yoki ignasimon.
Zarafshon archasi ikki uyli o‘simlik.
Bahor oxirlarida ayrim archa tuplarining 
yosh novdalarida mayda 
qubbachalar
ho­
sil bo‘lib, ularda juda ko‘p miqdorda chang 
yetishadi. Bu qubbachalar 
changchili qub-
balar
deb ataladi. Shu vaqtda archaning 
boshqa tuplarida uzunligi 0,5-1 sm kela- 
digan sharsimon qubbalar hosil bo‘ladi.
Bu qubbalar 
urug ‘kurtakli qubbalar
deb 
ataladi. Urug‘chi qubbalaming tangachala- 
rida umg‘kurtak joylashadi. 
Urug‘kur- 
9i-rasm.
Archa

---

takdagi arxegoniy ichida esa 
tuxum hujayra
yetishadi. 
Changchi qubbachalarda yetilgan chang boshqa tupda yetil­
gan urug‘chi qubbalarga kelib tushadi va uni changlantiradi.
Urug‘kurtakka tushgan chang donasining vegetativ hu­
jayrasi o‘sib chang nayini hosil qiladi. Generativ hujayradan 
hosil bo‘ladigan spermiylardan biri arxegoniydagi tuxum 
hujayrani urug‘lantiradi. Urug‘langan tuxum hujayradan 
murtak, urug‘kurtakdan urug' rivojlanadi.
Urug‘lanishdan so‘ng urug‘chi qubbani tashkil qilgan 
tangachalar tezda o‘sadi, yo‘g‘onlashadi va o‘zlaridan ajra- 
lib chiqqan mum (smola) orqali bir-birlari bilan qo‘shilib, 
qubbani o‘rab turuvchi etdor, yumshoq po‘stga aylanadi.
Archaning urug‘chi qubbalari urug‘langandan keyin ik- 
kinchi yoki uchinchi yilda pishadi.
0 ‘rta Osiyoda archaning 7 ta yowoyi turi o‘sadi, bular- 
dan 3 tasi 0 ‘zbekiston tog‘larida o'sadi (Zarafshon archasi, 
Turkiston archasi va Saur archa). Bundan tashqari, shahar
ko‘chalarida, manzarali daraxt sifa- 
tida 
Virgin archasi 
ekiladi. Virgin 
archasining vatani Shimoliy Ame- 
rika.
Manzarali o‘simliklar qatorida 
archadoshlar oilasiga mansub da- 
raxtlardan yana biri 
Sharq sauri
ekiladi. U tana va bargining tuzilishi 
bilan archaga o‘xshaydi, lekin yosh 
novdalaming o‘ziga xos shoxlani- 
shi va pishgan qubbalarining no- 
tekis choklar orqali ochilishi bilan 
archalardan farq qiladi.