Botanika indd

104

---

44-§. QIRQQULOQLAR BO‘LIMI
Yer yuzida qirqquloqlaming 10 000 ga yaqin turi tar- 
qalgan. Qirqquloqlarga ildizpoyali ko‘p yillik o‘tlar kiradi. 
Faqat tropik va subtropik mintaqalardagina ulaming daraxt- 
simon vakillari uchraydi.
Yer betiga qirqquloqlaming bir to‘p patsimon qirqilgan 
uzun barglari o‘sib chiqadi. Yosh barglaming uchi o‘ralgan 
bo‘lib, barg o‘sgan sari yozila boradi.
Qirqquloqlar o‘sishi jihatidan qirqbo‘g‘imlarga o‘xshasa 
ham, lekin bargining yirikligi va spora bemvchi boshoqlari- 
ning bo‘lmasligi bilan ulardan farq qiladi. Qirqquloqlaming 
sporalari barglarining ostki tomonida yoki chetida joylash­
gan qo‘ng‘ir rangli bo‘rtma 
(sorus
)lar ichiga joylashgan 
sporangiylarda yetishadi.
Qirqquloqlaming ko‘payishi ham xuddi qirqbo‘g‘imlar- 
nikiga o‘xshash jinssiz va jinsiy bo‘g‘inlaming gallanishi 
bilan sodir bo‘ladi. Somslardagi sporangiylar ichida yetil­
gan sporalar sporangiy po‘sti yorilgach tashqariga chiqadi 
va shamol yoki suv yordamida tarqaladi.
Nam tuproqqa tushgan sporadan gametofit о‘sib chi­
qadi. Qirqquloqlaming gametofit bo‘yi 1 sm keladigan, 
yashil, yupqa va yuraksimon o‘simta bo‘lib, pastki qismidagi 
rizoidlari bilan tuproqqa yopishib turadi. Lekin u uzoq yasha- 
maydi. Gametofitdagi anteridiylarda ko‘p xivchinli hara- 
katchan spermatozoidlar, arxegoniylarda esa tuxum hujay­
ra yetiladi. Yomg‘ir paytida anteridiy va arxegoniy uchidan 
ochiladi va anteridiydan chiqqan spermatozoidlar arxegoniy­
lar ichiga kirib, tuxum hujayra bilan qo‘shiladi. Umg‘langan 
tuxum hujayradan murtak hosil bo‘ladi. Murtak esa о‘sib, 
undan yangi qirqquloq - sporofit rivojlanadi (88-rasm).
Qirqquloqlardagi vegetativ ko‘payish ildizpoyalari orqali 
sodir bo‘ladi.
0 ‘zbekistonda qirqquloqlar asosan tog‘lardagi o‘rmon- 
larda, qoyalar soyasida, g‘orlar ichidagi semam tuproqlarda 
o‘sadi.

---

ft
88-rasm.