Bosqichlari Didaktika, uning asosiy kategoriyalari

Ta’lim metodlari 
- o‘qitish va o‘qish
 
faoliyatlarining o‘zaro boG‘liqlik asosida 
birga amal qilish tizimidir. 
Ta’limning tashkiliy shakllariga 
– dars va uning tiplari, uy ishlari, ekskursiya, 
o‘tkir zehnlilar munozarasi va shu kabilar kiradi. 
Didaktikaning tadqiqot predmeti 
 
Didaktikaning tadqiqot predmeti, uning munozara bahsi haqida turlicha 
qarashlar mavjud. Masalan, T.A. Llina: «Didaktika» - grekcha «didaktikos» 
so‘zidan olingan bo‘lib, «o’qitish» ma’nosini anglatadi, «didaktikaning predmeti-
ta’lim jarayoni va uning qonuniyatlaridir»!, - deb yozadi. To‘G‘ri qadimgi greklar 
o‘qitish faoliyatiga nisbatan «didasko», o‘qituvchi o‘rnida «didaskal», o‘quvchiga 
nisbatan «didaskales» atamalarini ishlatishgan. Ammo, didaktika termini o‘zining 
dastlabki ma’nosidan ancha uzoqlashgan. Hozir bu tushunchaning hajmi va 
mazmuni ancha boyigan hamda kengaygan bo‘lib, u faqat o‘qituvchining faoliyatini 
emas, shu bilan birga, o‘quvchining faoliyatini ham o‘ziga qamrab olgan. 
SH. Ganelin, B.R. Esipov «ta’lim» va «ma’lumot» tushunchalari, o‘rtasida 
munosabatga asoslab, didaktikaning predmetini bayon qilishgan: ularning fikricha 
ta’limning ma’lumotga munosabati, vositaning maqsadga munosabati shaklida amal 
qiladi; har qanday yaxlit didaktik nazariya ta’lim va ma’lumot nazariyasidir. 
«Didaktikaning predmeti, - deb qayd etishgan edi bu olimlar, - har doim yosh 
2
О. Рози=ов ва бош=алар. Дидактика. Т., «Фан», 1997 й, 16-17 б.

---

avlodning ma’lumoti mazmuni va shu mazmunni egallash jarayonini tashkil 
etishdir»
3
. 
Polyak didaktik CH.Kupisevich «o‘qitish» va «o‘qish» atamalarining 
dahldorligiga asoslanib didaktikaning tadqiqot predmetini belgilaydi. Uning 
fikricha, didaktikaning tadqiqot predmeti o‘qitish va o‘qish jarayonlar bilan birga 
ularni yuzaga keltirish faktorlari, shart-sharoitlari va bu jarayon olib keladigan 
natijalardir 
Didaktikaning tadqiqot predmetini aniqlash uning tadqiqot ob’ekti-tadqiqot 
sohasini belgilashga, ularning farqalarini ajratishga boG‘liq. Didaktikaning tadqiqot 
sohasi nima? - degan savolga O. Roziqov shunday javob beradi: «Didaktikaning 
tadqiqot sohasi – ta’lim jarayoni turli-tuman munosabatlar, boG‘lanishlardan iborat. 
Bu boG‘lanishlar orasida eng qadimiy, tarixiy ginetik jihatdan birlamchi hodisa 
o‘qituvchisi bilan o‘quvchining o‘zaro ta’siri, ularning o‘zaro boG‘liqligidir». Olim 
didaktikaning fan sifatida shakllanishi jarayonini ko‘rsatar ekan uni o‘qituvchilik 
kasbining paydo bo‘lishi bilan boG‘laydi. O‘qituvchilik kabi paydo bo‘lishi 
natijasida ta’lim ma’lum maqsad, reja, tizim asosida tashkil etila boshlandi. O‘quv-
tarbiya jarayonini alohida loyixalar-o‘quv rejalari, dastur va darsliklari asosida 
tashkil etish, boshqarish, nazorat etish G‘oyasining asoslanishi ta’limning ijtimoiy 
institut sifatida shakllanishiga sabab bo‘ladi. Bularning natijasi o‘laroq ta’lim-
tarbiya muassasalari yuzaga keldi. Demak ta’limning ijtimoiy institutiga aylanishi, 
o‘quv loyihalarining asoslanishi, tarbiya muassasalarining paydo bo‘lishi 
didaktikaning fan sifatida shakllanishiga olib keladi. 
Didatika ta’lim jarayoni, uning zvenolari, maqsadi, mazmuni, qonuniyatlari, 
prinsiplari, vositalari, metodlari, natijalari, ta’limning tashkiliy shakllarini 
o‘rganadi.