«Boshlang`ich sinf matematika darslarida timss testlaridan foydalanish metodikasi» mavzusida kurs ishi reja kirish I bob. Boshlang`ich sinf oʻquvchilarini matematika o`qitish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini o`stirishning nazariy

II BOB. TIMSS testlari haqida tushuncha va TIMSS testlaridan
foydalanish maqsadlari

2.1 TIMSS va TIMSS testlari haqida ma’lumotlar.

TIMSS (inglizcha Trends in Mathematics and Science Study) - maktabda matematika va tabiiy fanlarni o`qitish sifatining xalqaro monitoringi bo`lib, Ta`lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi (IEA) tomonidan tashkil etiladi. U birinchi marotaba 1995 yilda Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi tomonidan o’tkazilgan. Uning matematik va tabiatshunoslik ta’limi sohasidagi oldingi qiyosiy tadqiqotlardan asosiy farqi bitta mashg`ulotda (matematika va tabiiy fanlar) ikkita fanning birlashishi edi. 1995 yilgacha matematik va tabiiy fanlar ta`limi sohasidagi qiyosiy tadqiqotlar alohida-alohida olib borilgan.
1999 yilda TIMSS tadqiqotida asosan 1995 yildagi tadqiqotlar usullari va vositalari ishlatilgan va shuning uchun TIMSS-R - TIMSS-Repeat deb nomlangan. U faqat 8 ta sinfda o`tkazilgan.
2003 yildan beri TIMSS monitoring tadqiqotiga aylandi va yangi nomi "Trends in Mathematics and Science Study " (Matematik va tabiiy fanlarni o`qitish tendentsiyalari) deb nomlandi. Uning asosiy maqsadi – umumiy o`rta ta’lim tizimining 4 va 8-sinf o`quvchilarida matematik va tabiiy fanlarning ta`lim sifatini qiyosiy baholash. Har to`rt yilda 4 va 8-sinf o`quvchilarining o`quv yutuqlari baholanadi, ular nafaqat bilim va ko`nikmalarni, balki fanlarga bo`lgan munosabati, qiziqishlari va motivatsiyasini ham o`z ichiga oladi. Tadqiqot shu tarzda rejalashtirilganki, uning natijalari har 4 yilda 4-sinf o`quvchilari 8-sinf o`quvchilari bo`lganda ishtirok etuvchi mamlakatlarning matematik va tabiiy fan tendentsiyalarni kuzatish imkonini beradi. Shunday qilib, boshlang`ich va o`rta maktablarda o`quvchilarning o`quv yutuqlari monitoringi amalga oshiriladi, shuningdek, boshlang`ich maktabdan asosiy maktabga o`tish davrida matematik va tabiiy fandagi o`zgarishlar kuzatiladi.
IEA tomonidan 1995 yilgacha o'tkazilgan matematik va tabiatshunoslik ta'limi sohasidagi barcha tadqiqotlar bir xil kesimda o’tkazilgan. 1995 TIMSS tadqiqoti bitta kesimda emas, balki ketma-ketikdagi ikkita 3-4 va 7-8-sinflar kesimida o’tkazilgan. Ushbu yondashuv muhim afzalliklarga ega edi. U ma`lum bir yosh guruhidagi o`quvchilarni qamrab olish va o`quv yutuqlarini baholashga imkon berdi. Masalan, 1995 yilda TIMSS tadqiqotida o`rganilgan yettinchi va sakkizinchi sinf o`quvchilari soni o`n uch yoshdagi o`quvchilarning deyarli ko`p qismini qamrab olgan. Shu bilan birga, alohida yoshdagi o`quvchilarni o`quv yutuqlaridagi o`zgarishlarni taqqoslash, kuzatish va tahlil qilish imkoniyati tug`ildi. Masalan, sakkizinchi sinf o`quvchilarining 13,5 yoshdagi o`quv yutuqlari va 12,5 yoshdagi yettinchi sinf o`quvchilarining o`quv yutuqlari bilan taqqoslash amalga oshirildi va shu tariqa bir yillik o`qishning o`quv samaradorligi aniqlandi.
1995 yil TIMSS tadqiqot kontseptsiyasini ishlagan mutaxassislar D. Uayli va R. Wolfning qarashlariga ko`ra, birinchi bosqichda TIMSS ishida qo`llaniladigan yondashuv an`anaviy tasavvurlar va tadqiqotlar o`rtasidagi kelishuv bo`lgan va o`quvchilarning ilmiy yutuqlari to`g`risida ko`proq ma`lumot bergan. Faqat o`quvchilarning ma`lum bir yoshi yoki yiliga qaratilgan odatiy amaliy tadqiqotdagiga qaraganda o`quv natijalariga ta`sir qiluvchi omillarni o`rganishga ko`proq e’tibor berilgan. TIMSS (Trends in International mathematics and science study) 4- va 8- sinf o`quvchilarining matematika va tabiiy yo`nalishdagi fanlardan o`zlashtirish darajasini baholash dasturi bo`lib, bu tadqiqot to`rt yilda bir marta o`tkaziladi.
Shuni ham ta`kidlash kerakki, 1995 TIMSS tadqiqotida vazifa maktabdagi turli bosqichdagi o`quvchilarning o`quv yutuqlarini taqqoslash edi, shuning uchun uchta guruh o`quvchilari tanlangan. Tanlashda bittasi boshlang`ich sinflardan (3-4) iborat bo`lib, unda to`qqiz yoshli o`quvchilar ko`pchilikni tashkil etgan. Ikkinchi guruhda o`n uch yoshdagi asosiy maktabning ikkita sinfini (7–8) o`quvchilari qatnashgan. Uchinchi guruhga o`rta maktablarning bitiruvchi o`quvchilari kiritilgan. TIMSSni o`rganishda ishtirok etadigan mamlakatlarning barcha umumiy o`rta ta`lim maktablarini qamrab olgan birinchi va ikkinchi tanlanmalardan farqli o`laroq, 3-guruh shunchalik shakllantirilganki, unga umumta’lim dasturlari asosida o`qigan o`quvchilar bilan birga matematika va fizika chuqurlashtirib o`rganishga ixtisoslashtirilgan maktablarning bitiruvchi sinf o`quvchilari ham kiritilgan. Bu o`rta maktab bitiruvchilarining tabiiy-matematik savodxonlik darajasi to`g`risida ma’lumot olish va maktabda olingan matematika va tabiiy fan bo`yicha asosiy bilim va ko`nikmalarni turli vaziyatlarda qo`llash malakasi haqida ma’lumot olishga imkon berdi. Bundan tashqari, maktabni tamomlash davrida bitiruvchilarning matematika va fizika bilan bog`liq tayyorgarligini taqqoslash, bitirish arafasida kelajakdagi kasbini tanlash imkonini berdi.
Singapurda o`qish va matematik savodxonlikning mustahkam poydevorini yaratishga alohida e’tibor qaratilgan. O`quvchilarning qiziqishlari, qobiliyatlarini aniqlash va hayotiy ko`nikmalarini rivojlantirishga yo`naltirilgan qo`shimcha fanlar tanlov asosida o`qitiladi. O`quv dasturlarida o`quvchilarning muammolarni hal etish qobiliyatini rivojlantirishning beshta o`zaro bog`liq komponentlari qo`llab-quvvatlanadi: tushunchalar, ko`nikmalar, jarayonlar, metakognitivlik va ustanovkalar. Ushbu tizim matematikani o`qitish, o`rganish va baholash yo`nalishlarini ta’minlab beradi. Ta’limning xalqaro talablarga javob bera oladigan (xalqaro tadqiqotlarda birinchi uchlikda mustahkam joylashgan) ko`nikmalarni rivojlantirishga yo`naltirilgan.
Janubiy Koreyada oliy ma’lumotli bo`lish va kelajakda ijtimoiy - iqtisodiy farovonlikka intilish zaruriyati madaniyat darajasida tan olingan. O`quv dasturlari mazmuni o`quvchilar hayotiy ko`nikmalarini rivojlantirishga yo`naltirilgan. Mamlakatda muntazam ravishda aholi savodxonligi darajasi va maktab ta’limi sifati (97,9%) yetakchi hisoblanadi. O`quvchilarning o`quv faoliyati natijalarini baholashning differensiallashgan tizimi joriy etilgan. O`quvchilarning qiziqishlariga ko`ra individual yondashuv asosida fanlarni tanlash imkoniyati yaratilgan. Jamiyatda o`qituvchi mavqeining yuksakligi va ularning kasbiy rivojlanishga motivatsiyasi yuqori.
Yaponiyada o`quv dasturlari yagona davlat ta’lim standartlari asosida hududlarning, maktablarning ehtiyoji asosida variantiv tarzda ishlab chiqilgan. Maktabda o`qitiladigan fanlar soni 12 ta, ya’ni ko`p emas. O`rta maktabda fanlar chuqur o`rgatiladi va o`quvchilarning individual qiziqishlari va qobiliyatlariga ko`ra fakultativ mashg`ulotlar tashkil etiladi. O`quv yilining yakunida o`quvchilar maktablarning faoliyat samaradorligiga munosabat bildirishi orqali maktablar o`rtasida raqobat muhiti shakllantirilgan. O`rta maktab bitiruvchilarining 75 foizga yaqini oliy o`quv yurtlarida o`qishni davom ettirmoqda.
Germaniyada o`quv dasturlari ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlaridan kelib chiqib ishlab chiqilgan. O`quv dasturlari asosida fanlarni o`rganishda o`quvchilar uchun individual o`quv rejalari joriy etilgan. Ilg`or ish tajribalari asosida ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar, monitoring olib boradigan alohida institut mavjud. O`quv dasturlariga o`qituvchilar salohiyati, maqsadlari va o`qitish uslublari nuqtai nazaridan o`zgartirishlar kiritish mumkin.
TIMSS-2019 tadqiqotning 7-davriyligida 60 dan ortiq mamlakatlar ishtirok etib, mazkur davlatlarda tahsil olayotgan 600 mingga yaqin o`quvchilarning matematik va tabiiy-ilmiy yo`nalishlar bo`yicha bilimlari baholangan.
Xalqaro tadqiqotning natijalari ko`ra, matematika bo`yicha Singapurning 4-sinf o`quvchilari eng yuqori 625 ball, 8-sinf o`quvchilari esa 616 ball bilan 1-o`rindan joy olgan. Singapurdan keyingi o`rinlarda Gonkong 602 ball, Janubiy Koreya 600 ball, Xitoy Taypey 599 ball va Yaponiya 593 ball bilan joy egallagan bo`lsa, eng past natijani Marokash (383 ball), Quvayt (383 ball), Janubiy Afrika (374 ball), Pokiston (328 ball) va Filippinlik (297 ball) o`quvchilar qayd etishgan.
1995-yildan boshlab Singapurlik o`quvchilar matematikadan o`tkazilayotgan turli xalqaro olimpiadalar g`olibi bo`lib kelmoqda.
TIMSS tadqiqoti to`rt yilda bir marta o`tkaziladi. TIMSS dasturi o`zining birinchi tadqiqotini 1995-yilda boshlagan bo`lib, 2019-yilga qadar har to`rt yilda 1999, 2003, 2007, 2011, 2015 va 2019-yillarda tashkil etib kelindi. Navbatdagi 8-davriylik 2023-yilda amalga oshirilishi rejalashtirilgan. 2015-yildagi TIMSS tadqiqotida 57 ta mamlakat qatnashgan bo`lsa, 2019-yilda bu ko`rsatkich ortib, 60 dan ortiq davlatni tashkil etdi.
TIMSS xalqaro baholash dasturida 4- va 8-sinf o`quvchilarining matematika va tabiiy fanlar bo`yicha egallagan bilim darajasi va sifatini solishtirish hamda milliy taʼlim tizimidagi farqlarni aniqlash bilan bir qatorda,qo`shimcha ravishda maktablarda matematika va tabiiy fanlar bo`yicha berilayotgan taʼlim mazmuni, o`quv jarayoni, taʼlim muassasasining imkoniyatlari, o`qituvchilar salohiyati, o`quvchilarning oilalari bilan bog`liq omillari o`rganiladi.
TIMSS dasturi o`zining birinchi tadqiqotini 1995-yilda boshlagan bo`lib, 2019-yilga qadar har to`rt yilda 1999, 2003, 2007, 2011, 2015 va 2019-yillarda tashkil etib kelindi. Navbatdagi 8-davriylik 2023-yilda amalga oshirilishi rejalashtirilgan.
2015-yildagi TIMSS tadqiqotida 57 ta mamlakat qatnashgan bo`lsa, 2019-yilda bu ko`rsatkich ortib, 60 dan ortiq davlatni tashkil etdi. TIMSS 2015 tadqiqot natijalariga ko`ra, AQSH, Singapur, Gonkong, Koreya Respublikasi, Yaponiya, Rossiya, Buyuk Britaniya kabi davlatlarning taʼlim tizimi eng yuqori ko`rsatkichlarni egallagan.
TIMSS xalqaro tadqiqotining asosiy maqsadi boshlang`ich va o`rta maktablarda matematika va tabiiy fanlar bo`yicha ta’lim sifatini qiyosiy baholashdan iborat.Tadqiqotda 4-8-sinf o`quvchilarining ta’limdagi yutuqlari, jumladan, ularning nafaqat bilim va ko`nikmalari, balki fanlarga bo`lgan munosabati, qiziqishlari va o`qishga bo`lgan motivatsiyasi ham baholanadi. Tadqiqot shunday tuzilganki, uning natijalari 4-sinf o`quvchilari 8-sinfga o`tganlarida, har 4 yilda ishtirokchi mamlakatlarda matematika va tabiiy fanlar bo`yicha taʼlim tendentsiyalarini kuzatib boradi. Shunday qilib, boshlang`ich va o`rta maktab o`quvchilarining ta`lim yutuqlari, shuningdek, boshlang`ich maktabdan o`rta maktabga o`tish davrida matematika va tabiatshunoslik ta’limidagi o`zgarishlar nazorat qilinadi.
Tadqiqotni o`tkazish va uni ishlab chiqishda dunyoning ko`plab tadqiqot markazlari va professional tashkilotlari ishtirok etadilar: Ta’lim test xizmati (ETS - Educational Testing Service, AQSH), Kanada Statistika Markazi (Statistics Canada), Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi Kotibiyati (IEA, Niderlandiya), Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasining ma’lumotlarni qayta ishlash markazi (DPC IEA — Data Processing Center IEA, Germaniya) va boshqalar. Shu bilan birga, turli mamlakatlar mutaxassislarining sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirish uchun dunyoning yetakchi ekspertlaridan iborat maslahat qo’mitalari tuzilgan. Barcha tadqiqotlar Boston kollejidagi TIMSS va PIRLS xalqaro tadqiqot markazi (TIMSS & PIRLS International Study Center, Boston College) tomonidan muvofiqlashtiriladi.
Oʻzbekistonda ushbu tadqiqot Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspektsiyasi huzurida Ta’lim sifatini baholash bo’yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi tomonidan tashkil etiladi.
TIMSS tadqiqot usullarini ishlab chiqish uchun asos sifatida "TIMSS Assessment Frameworks and Specifications" hujjati ishlatiladi. Ushbu hujjatda matematika va tabiiy fanlar bo`yicha ta`lim yutuqlarini baholashga, testlar va test topshiriqlarini ishlab chiqishga umumiy yondashuvlar belgilangan, matematika va tabiiy fanlardan tekshirilishi kerak bo`lgan tarkib, shuningdek, o`quvchilar topshiriqlarni bajarishda ko`rsatishi kerak bo`lgan kognitiv faoliyat turlari ham tavsiflaydi.
TIMSS xalqaro tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi:

• 
  ijobiy test natijalari;
  
• 
  so`rovnomalar (o`quvchilar, o`qituvchilar, ta’lim muassasasi ma’muriyati, ta’lim sohasidagi mutaxassislar, tadqiqot sifatini kuzatuvchilar uchun);
  
• 
  uslubiy ta’minot (tadqiqotni tashkil etish va o’tkazish bo’yicha milliy koordinatorlar uchun qo`llanma, maktab koordinatorlari uchun qo`llanma, test o`tkazish bo`yicha qo`llanma,topshiriqlarni bepul javoblar bilan tekshirish bo'yicha qo'llanma, ma'lumotlarni kiritish bo'yicha qo`llanma va boshqalar);
  
• 
  dasturiy ta`minot (sinflar va o`quvchilarni tanlash, ma`lumotlarni kiritish uchun).
  

Xalqaro testlar quyidagi tamoyillar asosida ishlab chiqiladi:

• 
  o`quv va kognitiv faoliyatning sinovdan o`tgan mazmuni va turlarini yetarli darajada yoritish;
  
• 
  xalqaro testlar mazmunining aksariyat ishtirokchi mamlakatlarda o`rganilayotgan materialga maksimal darajada muvofiqligi;
  
• 
  testlarning o`zaro aloqasini ta’minlash;
  
• 
  tekshirilayotgan mazmunning matematika va tabiatshunoslik ta`limini rivojlantirish nuqtai nazaridan ahamiyati;
  
• 
  o`quvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiqligi, test ishlab chiqilgan yutuqlarni baholash;
  
• 
  ommaviy tadqiqotlar uchun talablarga muvofiqligi.
  

O`quvchilarning matematika va tabiiy fanlarga tayyorgarligini baholash uchun testlar (har bir variantda) ham matematika, ham tabiiy fanlar bo`yicha topshiriqlarni o`z ichiga oladi.