Borliq shakllari

Moddiy va g'oyaviy borliq
Atrofimizni o'rab turgan dunyo ikki xil reallikdan tashkil topgandir. Ular ob'ektiv reallik va sub'ektiv reallik, deb ataladi. Ongimizdan tashqarida va unga bog'liq bo'lmagan holda mavjud bo'lgan reallik ob'ektiv reallik deyiladi. Bu tushunchani materialistlar materiya tushunchasi bilan aynan bir ma'noda ishlatishadi. Reallikning inson ongi bilan bog'liq bo'lgan va ongning maxsuli hisoblangan qismi sub'ektiv reallik, deyiladi. Ob'ektiv reallik moddiy borliq tushunchasiga mos kelsa, sub'ektiv reallik esa borliqning g'oyaviy, ma'naviy shakliga muvofiq keladi. Materializm vakillari borliqning g'oyaviy shaklini moddiy shaklining mahsuli, deb hisoblaydi. Idealistik konsepsiya tarafdorlari esa moddiylik g'oyaviylikning ijodiy hosilasi yoki g'oyaviylikning namoyon bo'lish shaklidir, deb hisoblaydi. Aslida ikki reallik ham mavjudlik siftida borliqning mustaqil ko'rinishlaridir. Ular bir-biri bilan chambarchas bog'langan va bir-birini taqozo qiladi. Shu sababli ularni birlamchi yoki ikkilamchi mohiyatga ega deb, bir-biridan ajratish, bir-biriga qarama-qarshi qo'yish maqsadga muvofiq emas. Borliqning muhim xususiyati uning o'zgaruvchanligi, rivojlanuvchanligi, takomillashuvchanligidir. Bu xususiyat moddiy va ma'naviy borliqning birligi oqibatida namoyon bo'ladi.
Aktual va potensial borliq
Aktual borliq - borliqning ayni paytda va shu joydagi voqyelikda namoyon bo'lib turgan va shu voqyelik bilan aloqadorlikdagi qismi. Bu ob'ektiv reallik tushunchasiga mos keladi, chunki ob'ektiv reallik borliqning shu yerda turgan va shu onda amal qilayotgan qismidir. Dunyoning hamma tomoni birdan berilgan emas. Biz borliqning hozirgi zamonga tegishli qismi bilangina aloqadamiz. Bu qismi o'tmishga aylanib, uning o'rnini kelajakdagi qismi egallaydi. Hozirgi zamonda kelgusi voqyelikning kurtaklari mujassamlashgan bo'ladi. Aktual borliqning hali voqyelikka aylanmagan va kelgusida voqyelikka aylanadigan kurtak holidagi qismi potensial borliq, deyiladi. Potensial borliq hali voqyelikka aylanishga ulgurmagan aktual borliqdir.