Book · April 021 citations reads 54 1

Atom texnikasida. Atom texnikasida gadoloniy, samariy yevropiy lantanoidlari neytronlar issiqligini ushlashda, oksidlari (KYEE) esa yadro
reaktorlari va atom dvigatellarida qoplash uchun ishlatiladigan keramikalarning tarkibini tashkil qiladi.
Lantan tuzlari yadro reaktorlarida urandan olinadigan plutoniy va neptuniy elementlarini eritmalardan ajratishda cho‗ktiruvchilar sifatida ishlatiladi.
Elektrovakuum, rentgen texnikasi va radiotexnikada ishlatiladi.
KYEElar elektrovakuum texnikasida changlanmaydigan gaz yutuvchilar tarkibiga qo‗shib ishlatiladi. Masalan, gaz yutuvchi – SETOning materiali aluminiy va toriyli mishmetall qotishmasi bo‗lib, uni 80% toriy, 14,5% mishmetall va 5,5% aluminiyni tashkil qiladi. Toriy vodorodni faol yutsa-da, lekin seriy va lantanga nisbatan faolsiz azotni ham yutadi.
Neodim oksidi elektron priborlarida dielektrik sifatida qo‗llaniladi.
Tulliy elementi neytronlar bilan nurlantirilgandan so‗ng uni atom reaktorlarida Y – nur taratuvchi bo‗ladi. Natijada hosil bo‗lgan Tu¹⁷⁰ izotopi tibbiyotda qo‗llaniladigan rentgen apparatlarini portativ generatorlari va defektoskoplar tayyorlashda qo‗llaniladi. Shunday apparatlarni bir yil davomida ishlatish uchun 0,1–0,2 g tulliy oksidi sarflanadi. Uni qaytadan neytronlar bilan nurlantirib, yana ishlatish mumkin. Prometey Pm¹⁴⁷ izotoplaridan «mikrobatareya» tayyorlashda foydalaniladi. Bu batareyalar kichik priyomniklarda, quloq apparatlarida hamda sun‘iy yo‗ldosh va raketa apparatlarida qo‗llaniladi.
Elektr yoritish texnikasida. Bu sohada KYEE laming ftorli birikmalarida, projektorlarning va kino olishda ishlatiladigan yorituvchi apparatlarning ko‗mirli elektrodlarida qo‗llaniladi. CeF₃ elektrodning markaziy qismida pilik sifatida ishlatiladi.
Kimyoviy yengil sanoatda. KYEE lar bu sanoatda loklar, bo‗yoqlar tayyorlashda va yorug‗lik beruvchilarning tarkibiga (lyuminoferlar) qo
‗shiladi. Ammiak sintez qilishda katalizator va organik kimyoda oksidlash jarayonlarida hamda reaktivlar va fotorengentlar tayyorlashda ishlatiladi. Lantanoid birikmalaridan ko‗pchiligi terilarni bo‗yashda va oshlashda, to‗qimachilik sanoatida suv o‗tkazmaydigan matolar olishda qo‗llaniladi.
Qishloq xo‗jaligida KYEE lar har xil zararkunandalarga qarshi qo‗llaniladigan preparatlar (insektofuntisizlar), mikro o‗g‗itlar hamda o‗simliklarning o‗sishini tezlashtiruvchi moddalar tayyorlashda ishlatiladi. KYEE laming xomashyolari. Lantanoidlar yer yuzasida katta miqdorda bo‗lib, 0,01% tashkil qiladi, ya‘ni ularning miqdori taxminan misni miqdori bilan baravarlashadi. Eng ko ‗p tarqalgan KYEE larga La, Ce va Nd kiradi. Atom tartib raqami toq bo‗lgan KYEEning miqdori
o‗ziga yaqin turgan juft KYEEga qaraganda kam bo‗ladi. KYEElarning
250 dan ortiq minerallari bo‗lib, ulardan 60–65 tasi asosiy KYEE minerallari hisoblanadi va ularda KYEE laming umumiy miqdori 5–8% ni tashkil qiladi. Kimyo tabiatiga ko‗ra bu minerallar – sulfatlar, xloridlar, karbonatlar, ftoridlar, ftorkarbonatlar, silikatlar va silikatitanatlar, niobotan-talitlar, titanonibatlar holida bo ‗ladi.
Ularning minerallarida ma ‗lum miqdorda toriy, uran elementlari bo‗ladi.
Sanoat ishlab chiqarishida asosan monotsit, bastnezit, loparit va boshqa minerallar qo‗llaniladi.
Monatsit minerali pegmatit va ayrim gneys hamda granitlarda uchraydi. Bu mineral seriyli guruhchaga kiradi. Tog ‗ jismlarini parchalaganda kukunlar hosil bo‗ladi. Kukunlarda monotsit minerali 1 % ga yaqin. Undan tashqari ilmenit, sirkon, magnetit va boshqa minerallar ham bo ‗ladi. Gravitatsiya va magnitli boyitish usulida olingan monatsit konsentratlarda 58—65% R₂O₃ bor. Bu konsentratdan toriy bilan birga lantanoidlar ajratib olinadi.
Monatsit konsentratining taxminiy tarkibi quyidagicha bo‗ladi:

S(KYEE)₂O₃ +Y₂O₃ 58–65 Boshqa(KYEE)₂0₃ +Y₂O₃ 1–2

Ce₂O₃ –21–30 ThO₂ – 3,5–6,5
La₂O₃ –16–48 U₃O₈ – 0,15–0,3
Pr₂O₃ –3–4 P₂O₅ –26–30
Nd₂O₃ –10–12 Fe₂O₃ –0,5–0,8
Cm₂O₃ –1–1,5 TiO₂ – 0,2–1,7
SiO₂ –1–2
Sanoat minerallaridan yana biri murakkab tarkibli loparit mineralidir. Loparit rudalari oson boyitiladi va undan olingan loparit konsentrati 80– 90% tashkil qiladi. Ularga qayta ishlov berishda lantanoidlar bilan niobiy, tantal va titanni ham ajratib olib chiqadi.
Ittriy guruhiga esa eng boy minerallar – fergyusonit va ksenotim minerallari kiradi.

2.