Book · April 021 citations reads 54 1

KAMYOB YER METALLAR METALLURGIYASI

1. 
   Kamyob yer metallarining xossasi va ishlatilishi
   

Kamyob yer elementlari (KYEE) 14 elementdan iborat. Ularga davriy tizimning VI davrida joylashgan seriydan (tartib raqami 58) lyuteriygacha (tartib raqami 71) bo ‗lgan elementlar kiradi.

Bu guruh elementlarga lantan va undan keyin keluvchi elementlar hamda ularning analogi bo‗lgan III guruh elementi skandiy ittrid ham kiradi. Kamyob elementlar (lantanoidlar) 2 kichik guruhga bo ‗linadi: seriy [(La), Ce, Pr, Nd, Pm, Sm, Eu] va ittriy [Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tu, Yb, Lu (Y)] larga bo ‗linadi. Bunday 2 ta kichik guruhga bo‗linish asosan lan- tanoidlar ichki xususiyatlari ayrim xossalarining davriy o‗zgarishi tufaylidir.
Masalan: ularning har ikki guruhchasining ham valentliliklari barqarorligi hamda ionlarning rangi ham davriy o‗zgaradi. Birinchi guruh eritmadagi ionlarning rangi ikkinchi guruhdagi ionlarning rangi bilan teskari davriy ravishda bir xil o‗zgaradi. Shu bilan birga, magniy xossalari ham davriy xarakter orqali o‗zgarish beradi. Shunday qilib, ayrim xossalari davriy ravishda o‗zgarib borardi.
Lantanidlarning sirtqi qavatlarida ikkitadan, sirtdan ikkinchi qavatlarida esa 9 tadan elektron bor.
Demak, lantanidlarning barchasida sirtdan birinchi va ikkinchi qavatlar bir xildir.
Bu elementlarning farqi faqat sirtdan uchinchi qavatdadir, bu qavatdagi elektronlar soni 18 dan 32 gacha ortib boradi. Sirtdan birinchi va ikkinchi qavatlari bir xil bo‗lganligi uchun ular bir-biriga nihoyatda o
‗xshaydi.
Lantanidlar o‗z xossalari jihatidan skandiy, ittriy bilan lantan orasida turadi va 14 ta lantanid bilan bu uch element (hammasi bo‗lib 17 element) siyrak-yer elementlari deb yuritiladi.
Lantanidlarning qariyb hammasi uch valentlidir, faqat seriy, prazeodim va terbiygina to‗rt valentli bo‗la oladi; samariy, yevropiy va itterbiy esa ikki valentli ham bo‗lishi mumkin.
Lantanidlar tabiatda lantanga va ittriyga aralashgan holda nihoyatda oz miqdorda uchraydi. Masalan, lyunatsit mineralida lantan, seriy va ko‗pgina lantanidlar bor. Lantanidlarning ko‗pi hozirgacha ayrim va toza holda olinmagan, ko‗plari spektral analiz va ba‘zilari rentgen analiz yo‗li bilan topilgan. Xossalari o‗xshash bo‗lganidan ularni bir-biridan ajratish qiyin. Seriy, prazeodim, neodim, yevropiy va samariy kabi bir necha lantanidlar ajratib olingan. Ularning ba‘zilari lantanga, ba‘zilari esa ittriyga ko‗proq o‗xshaydi. Ularda skandiy guruhi elementlaridagi kabi asos xossalari bor. Lantanidlarning ko‗pchiligi odatdagi haroratda, ba‘zilari esa qizdirilgan suvda parchalanadi va kislotalarda eriydi. Lantanidlarning oksidlari o‗tga chidamli bo‗ladi va suvda erimaydi, ularda asos xossalari bor, gidroksidlari suvda oz eriydi, ishqorlarda erimaydi, lekin kislotalarda eriydi. Bu elementlardan ba‘zilarining oksidlari va ionlari rangli bo‗ladi; masalan, neodim oksidi havorang tusda, Eu, Tb, Er oksidlari pushti, Tu, Pr oksidlari yashil, Sm, No, Dy oksidlari sariq tusda, Ce, Gd, Yb oksidlari esa rangsizdir. Ularning tuzlari gidrolizlanmaydi, xlorid, sulfat, nitrat, ftorid, fosfat, karbonat va oksalatlari suvda eriydi