Book · April 021 citations reads 54 1

7.4.- rasm Skandiy saqlovchi boyitmani qayta ishlash va skandiy olish texnologiyasi.

Lantanidlar orasida hozircha ko‗proq amaliy ahamiyatga ega bo‗lgani seriydir. Gaz lampalarining turlarida 98% toriy oksidi va 2% seriy oksidi bo ‗ladi, ular turlarning ravshan shulalanishiga yordam beradi. Fotografiyada ishlatiladigan magniy kukuniga ozgina seriy nitrat qo‗shiladi. Seriy shisha va chinnilarni bo‗yash uchun ishlatiladi. Tarkibida seriy bo‗lgan temir, aluminiy va magniy qotishmalaridan chaqmoqtoshlar tayyorlanadi.
Sc 1879- yilda Skandinaviyada olingan. Ammo shundan 8 yil ilgari, ya ‗ni 1871- yilda D.I. Mendeleyev davriy qonun asosida bu elementning mavjudligini va uning xossalarini oldindan aytib bergan hamda uni
«ekabor» (borga o‗xshash) deb atagan edi. Ittriy 1794-yilda Shvetsiyada, lantan 1839- yilda, aktiniy esa 1899- yilda topilgan. Bular siyrak elementlar bo‗lib, bir necha xil minerallar bilan birga uchraydi, Ac esa U (uran) rudalariga aralash holda bo‗ladi. Bu elementlarning sirtqi qavatida 2 tadan, sirtdan ikkinchi qavatida esa to‗qqiztadan elektron bor. Ular uch valentli elementlardir (7.2. –jadval).
7.2. –jadval Skandiy, ittriy, lantan va aktiniy clemcntlarining xossalari

Eleme	CO.	tc	tq	Valentlili
Skandi	4,26	50°C	2400°C	IH
Ittriy Y	5,866	1720°	(2500)	III
Lantan	6,2	826"	1800^0C	HI
Aktini		I700°		III

Bu elementlar orasida eng ko‗p tekshirilgani va bir qadar amaliy ahamiyatga ega bo‗lgani lantandir. Aktiniy lantanga o‗xshaydi. Bu elementlar alyuminiy kabi uch valentli birikmalar hosil qilsa ham, ammo xossalari jihatidan ishqoriy metallarga o‗xshaydi. Bu elementlarning oksidlari suvda amalda erimaydi, ammo suvni biriktirib olib, gidroksid hosil qiladi. Ularning gidroksidlarida asos xossalari bor, ammo Al(OH), kabi amfoter emas, ya‘ni ishqorlarda erimaydi. Skandiy guruhi elementlarining oksidlari oq kukun holida bo‗ladi va ular gidroksidlari hamda karbonatlarini qizdirish yo‗li bilan olinadi. Bu elementlarning oksidlari suv bilan birikkanda gidroksidlar hosil qiladi. Tuzlari eritmasiga ishqor yoki NH₃ ta‘sir ettirib ham oq iviq cho‗kma holidagi gidroksidlar

hosil qilish mumkin. Gidroksidlari suvda oz eriydi. Asos xossalari lantanga tomon ortib boradi, shuning uchun Sc(OH)₃ kuchli asos.
Y(OH)₃ kuchsizroq asos, Sc(OH)₃ undan ham kuchsiz asosdir, unda bir oz amfoterlik xossalar bor.
Sc , Y, La ionlari rangsiz bo‗ladi; ularning xlorid, yodid, bromid, nitrat va atsetatlari suvda yaxshi eriydi; ftorid, karbonat va fosfatlari esa oz eriydi.
Bu elementlarning ichida eng ko‗p tekshirilgani lantandir. Lantan suyuqlashtirilgan LaCl₃ ni elektroliz qilish yo ‗li bilan olinadi. Lantan oq tusli metall bo‗lib, ikki izotopdan iborat. Sun‘iy yo‗l bilan lantanning 17 ta radioaktiv izotopi olingan. Lantan kimyoviy jihatdan faol element bo‗lib, suvni parchalaydi, havoda oksidlanadi, yondirilganda shiddatli yonadi. Lantan oksidi La₂O₃ optik shisha va sir tayyorlashda foydalaniladi.

8.