Боҳодир эшов

“Ясоқ” лар. Хон ҳокимияти ва давлат бошқаруви. 
1203 йилдаѐқ муғуллар 
давлатида ҳали бир тизимга эга бўлмаган қонунлар тўплами вужудга келиб, у ўз 
ичига 
ѐрлиқлар (буйруқлар), ясоқ (қонунлар), билик (насиҳатлар)
ларни 
жамлаган эди. ―Буюк ясоқлар‖ ѐки Чингизхон ясоқлари (муғуллар – засоқ, йосун) 
―қоида‖, ―қонун‖ деган маънони англатади. Ясоқлар тўла ҳолатида 1206 йилги 
муғул зодагонлари қурултойида қабул қилиниб, 1218 йилда қайта кўриб чиқилади 
ва 1225 йилда сўнгги марта таҳрир қилинади. Жувайний маълумотларига кўра, 
ясоқлар уйғур ѐзувида туморларга (ўроғли қоғозларга) ѐзилган бўлиб, 
“Ясоқларнинг буюк китоби” (“Йасаномаи бузург”)
деб номланган. Бу қоғоз 
ўрамлари нисбатан обрўли бўлган шаҳзодаларда сақланган. Ясоқларнинг асл 
нусхаси бизгача етиб келмаган. Унинг айрим қисмлари қисқартирилган ҳолда 
Жувайний, Рашидиддин, Вассаф, Ибн Батута, Абул Фараж, Макризий асарларида 
учрайди. 
―Ясоқ‖ қонунлари муғулларнинг қадимий урф-одатлари, анъаналари, мавжуд 
сиѐсий тузум моҳиятидан келиб чиққан ҳолда кескин ва жуда қаттиқ оҳангда, 
патриархал тузумни ўзида акс эттирган равишда тузилган эди. ―Ясоқ‖
қонунларининг асосий йўналишлари қуйдагича бўлган: 
1.
Ҳукмдор (хон) ―ясоқ‖қа қатъий риоя этиши хусусида қасамѐд қилиши 
ва унга амал қилиши, амал қилмайдиган бўлса, хонни умрбод қамаш 
мумкин бўлади. 
2.
Чингизхон муғуллар орасида диний адоват келиб чиқмаслиги учун 
барчага тўла диний эркинлик беради. Руҳонийлар солиқдан озод 
этилади. 
3.
Аѐллар наслни давом эттирувчи бўлганликлари учун ҳам, уруш вақтида 
уларнинг гуноҳлари кечирилиши лозим. 
4.
Жазолаш даражаси сифатида ўлим жазосини энг кўп миқдорда қўллаш. 
5.
Босиб олинаѐтган мамлакатлар халқларига буткул раҳм-шафқат 
қилмаслик. 
Ўрта асрлар тарихи тадқиқотчиларнинг маълумотларидан шундай хулоса 
чиқариш мумкинки, Чингизхон қонунларининг асосий мақсади феодаллашаѐтган 
давлат талабларига жавоб берадиган ҳуқуқнинг янги тизимини ташкил этиш эди. 
Ясоқларга риоя қилиш нафақат давлатдаги ҳар бир фуқаронинг, балки хонларнинг 
ҳам мажбурияти эди. 
Таъкидлаш жоизки, Ясоқлар асосан кўчманчи ҳаѐт турмуш тарзини ифода 
этган. Муғуллар томонидан босиб олинган кўпгина ҳудудлар, хусусан, қадимдан 
ўзининг ҳуқуқий анъаналарига эга бўлган Ўрта Осиѐ халқдарини янги қонунларга 

---

201 
бўйсундириш ниҳоятда оғир эди. Чунки, асрлар давомида ўтроқ маданий ҳаѐт 
кечирган халқлар кўчманчилар анъаналарини қабул қила олмас эдилар. Ясоқларда 
ижтимоий-хўжалик ва маданий ҳаѐтнинг кўпгина томонлари ўз аксини топмаган, 
айрим қоидалар эса мусулмон диний ҳуқуқлари ва маҳаллий аҳоли анъаналарни 
инкор этар эди. Шунинг учун ҳам Ясоқ тарафдорлари ва маҳаллий аҳоли ўртасида 
кўплаб тўқнашувлар бўлиб турган. 
Муғул босқини, умуман олганда Ўрта Осиѐдаги ижтимоий тузимни ўзгартира 
олмаган бўлса-да, кўп ҳолларда дашт анъаналарининг жонланишига йўл очиб 
берди ва кўпчилик бўйсунган халқларнинг сиѐсий ва хўжалик ҳаѐтига янги 
йўналишларни олиб келди. Муғуллар томонидан барпо этилган империянинг 
давлат бошқаруви борасида империя хон уруғининг хусусий мулки, деган принцип 
ҳукмрон эди. Давлат бошқарувидаги бу ўзига хосликни ўз вақтида Жувайний 
шундай таърифлаган эди: ―Ташқаридан қараганда бошқарув ва мамлакат битта 
шахсга ишониб топширилган бўлса-да, аслида ўша шахснинг барча ота 
томонидаги қариндошларни (эркаклар) ерларга ва умумий бойликка биргаликда 
эгалик қиладилар‖. 
Ўрта асрлар манбаларида муғул жамиятидаги хон ҳокимияти умумий 
кўринишда қўйидагича берилади: она ўз боласига ғамхўрлик қилгани каби, хон 
ҳам ўз қарамоғидагиларга ва қўшинларга ғамхўрлик қилишга мажбур. Унинг 
қарамоғидагилар ва қўшинлар эса, ҳукмдорни ўз отаси деб ҳисоблайдилар. 
Шунингдек улар ҳукмдорга сидқидилдан буйсунишлари, хоинлик қилмасдан 
хизмат қилишлари ҳамда унинг ҳокимиятини қўллаб-қувватлаш учун ўз 
жонларини қурбон қилишга рози бўлишлари лозим. Аниқроқ қилиб айтадиган 
бўлсак муғуллар давлатида хон ҳокимиятиннг қуйидаги ҳуқуқ ва вазифалари бор 
эди: 
1.Хон ҳукмдор уруғининг бошлиғи ва қарам вассаллар ҳукмдори сифатида 
бутун мамлакат, улусларга тегишли ҳудудлар устидан олий ҳуқуққа эга бўлиб, 
унинг асосий вазифаси – мамлакатни ташқи душманлардан қуролли ҳимоя қилиш 
эди. 
2.Хон уруш эълон қилиш ва сулҳ тузиш ҳуқуқига эга бўлиб, мамлакат 
қўшинларининг олий бошлиғи эди. 
3.Хон бошқа давлатлар билан музокаралар олиб бориш ҳуқуқига эга бўлиб, 
мамлакатнинг ташқи сиѐсий алоқаларини ҳам бошқарган. 
4.Хон ўз қарамоғидагиларни қатл этиш ва омон қолдириш ҳуқуқига эга бўлиб, 
мамлакатдаги бош қози вазифасини ҳам бажарган. 
5.Хон қонунлар чиқариш ҳамда жамиятнинг барча аъзолари бажариши лозим 
бўлган фармонлар чиқариш ҳуқуқига эга бўлиб, жамоат тизими ва тартибни 
сақлаш вазифасини бажарган. 
Бошқарувнинг қадимги муғул анъаналарига кўра, давлатдаги олий ҳокимият