Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

TA’LIM – TARBIYA JARAYONIDA O‘SMIR YOSHDAGI BOLALARNING 
MUAMMOLARNI YECHISHDA PSIXOLOGIK YONDASHUV 
 
D.Bekmuradova – Qashqadaryo viloyati 
XTXQTMOHM “Pedagogika, psixologiya va ta’lim menejmenti” kafedrasi o‘qituvchisi 
Yoshlarimizni mustaqil fikrlovchi faol, shijoatli, o‘ziga ishonuvchan, bilimdon, 
demokratik munosabatlarning sub’ekti qilib tarbiyalashni amalga oshirish uchun
so‘zsiz ijtimoiy psixologiya va uning metotlari muxim rol o‘ynaydi. U tarbiya 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
61 
jarayonini sof ijtimoiy munosabatlarning maxsuli deb qaraydi. Yangicha fikrlash va
tafakkurning muhim sharti sifatida demokratik munosabatlarga asoslangan muommala 
jarayonini taxlil qiladi. Uning asosida ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi o‘rtasidagi
yangicha "subyekt - subyekt" shaklidagi muomala ustuvor bo‘lishi kerak.
O‘smirlik davrida yetakchi faoliyat–bu o‘qish, muloqat hamda mehnat 
faoliyatidir. O‘smirlik davri muloqotining asosiy vazifasi bu do‘stlik, o‘rtoqlikdagi 
elementar normalarini aniqlash va egallashdir. O‘smirlar muloqotining asosiy xususiyati 
shundan iboratki, u to‘la o‘rtoqlik kodeksiga bo‘ysinadi.
O‘smirlarning ota–onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti asosan ularning katta 
bo‘lganlik hissi asosida tuzilgan bo‘ladi. Ular kattalar tomonidan qilinadigan haq–
huquqlarini cheklashlariga, qarshilik va e’tirozlariga qattiq qayg‘uradilar. Lekin shunga 
qaramasdan u muloqotda kattalarning qo‘llab–quvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. 
Birgalikdagi faoliyat o‘smirga kattalarni yaxshiroq tushinishlari uchun yordam beradi. 
Yoshlar bilan ishlashdan avval ularning o‘smirlik xususiyatlarini o‘rganish lozim.
O‘smirlik – bolalikdan kattalikka o‘tish davri bo‘lib, fiziologik va psixologik jihatdan 
uziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning jismoniy va 
psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi, yangilikka intilish 
ortadi, xarakteri shakllanadi, ma’naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi. O‘smirlik 
balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga taalluqli chigal 
masalalarning paydo bulishi bilan ham xarakterlanadi. Bular ta’sirida o‘smirning 
xarakteri, atrofdagi kishilar bilan muomalasi, jamiyatda sodir bo‘layotgan voqkealarga 
munosabati tez o‘zgarib boradi. Ba’zan ijtimoiy masalalar to‘g‘risida noto‘g‘ri tasavvur 
va yanglish fikrlar hosil bo‘lishi tufayli u muayyan tartib-qoidalarga tanqidiy ko‘z bilan 
qaraydi.
O‘smirda psixik jarayonlarning keskin o‘zgarishi bilan aqliy faoliyatida ham 
burilishlar seziladi. SHuning uchun shaxslararo munosabatda, o‘quvchi bilan o‘qituvchi 
muloqotida, kattalar bilan o‘smirlarning muomalasida qat’iy o‘zgarishlar jarayonida 
qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Bular avvalo ta’lim jarayonida ro‘y beradi: yangi axborot, 
ma’lumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari o‘smirni qoniqtirmay qo‘yadi. 
Odobli, dilkash o‘smir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qo‘pol, serzarda bo‘lib qoladi. 
O‘smir xulqidagi bunday o‘zgarishlar tajribasiz o‘qituvchi va ota-onasini qattiq 
tashvishga soladi.
O‘smirning psixik o‘sishini xarakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini vujudga 
keltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o‘rtasidagi qarama-
qarshiliklar tizimining namoyon bo‘lishidir. Vujudga kelgan ziddiyatlarni psixologik 
kamolotni tahminlash, faoliyat turlarini murakkablashtirish orqali o‘smir shaxsida yangi 
psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta-sekin yo‘qotish mumkin.
O‘smirda ruy beradigan biologik-jismoniy o‘zgarish natijasida uning psixik 
dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi.
O‘smir o‘zining qobiliyati va kuchini to‘g‘ri baholamay turib, murakkab hayotiy 
masalalarni hal qilishga urinadi, ammo fikr yuritish qobiliyati yuzaki bo‘lganligi sababli 
kundalik hayotida qator kamchiliklarga yo‘l qo‘yadi. Lekin u o‘z xatosini tan olishdan 
ko‘ra kattalar bilan bahslashishni afzal ko‘radi. Tanqid qilgan kishilarni il, 
o‘zboshimchalik bilan ish tutishga urinadi, kattalarning maslahatiga ehtibor bermaydi. 
Ayrim o‘smirlar o‘zining kattalar safiga qo‘shilganligini namoyish qilish uchun turli xil 

---