Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
202 
etmagan jinoyatchilarning o'z-o'zini hurmat qilish past baholashiga asoslanadi. (G.V. 
Valitskas, Yu.B. Gippenrayter, G. Kaplan). O'z-o'zini past baholash shaxsning 
faoliyatiga noto'g'ri yo'nalish beradi va shu bilan shaxsni ijtimoiy bo'lmagan rivojlanish 
yo'liga yo'naltirishga yordam beradi. O'spirin o'z-o'zini hurmat qilishni oshirishga 
intiladi, ammo buni ijtimoiy jihatdan maqbul yo'llar bilan amalga oshirolmaydi, natijada 
o'spirin antisotsial aqli va xatti-harakatlar qadriyatlariga murojaat qiladi, bu esa o'z-
o'zini hurmat qilishni kuchaytiradi [1].
 
O'smirlarda deviant xulq-atvor omillari. 
Faktorlar 
Mazmuni
Fiziologik omillar 
Irsiy yoki orttirilgan xarakterdagi ruhiy og'ishlar va jismoniy 
nuqsonlar, balog'at yoshi jarayonining o'ziga xos 
xususiyatlari. 
Ijtimoiy (makro-muhit) 
omillar 
Ijtimoiy holatning pastligi, jinoiy muhit, maqsadga erishish 
uchun noqonuniy vositalar mavjudligi, ommaviy axborot 
vositalarining salbiy ta'siri, ijtimoiy nazoratning yo'qligi, 
ijtimoiy anomiya holati, o'spirin modasi, huquqiy ongning 
pastligi, oila institutining inqirozi . 
Ijtimoiy-psixologik 
(mikro muhit) omillar 
Yaqin atrof-muhitning salbiy ta'siri (oila, referent guruhi, 
maktab jamoasi va boshqalar). 
Psixologik omillar 
Shaxsning individual psixologik xususiyatlari. 
Shaxsning faoliyati ehtiyojlardan tashqari, uning manfaatlari doirasi bilan ham 
belgilanadi, bu shaxs uchun ma'lum ob'yektning ahamiyatini, shaxsning uning 
ehtiyojlarini anglashini aks ettiradi. Ko'plab natijalar, tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, 
o'spirin huquqbuzarlarning manfaatlari doirasi cheklangan va tor. Kognitiv, ma'rifiy, 
ma'naviy va madaniy manfaatlar, qoida tariqasida, katta intellektual kuch talab 
qilmaydigan romantikaga, sarguzashtlarga, tavakkalga va beparvolikka qiziqish bilan 
almashtiriladi (N. A. Goncharova, G. G. Bochkareva, S. A. Belicheva, N. I. Vetrov, G. 
M. Minkovskiy, E. I. Kulchinskaya, K. E. Igoshev va boshqalar). 
N.A.Goncharova tomonidan olib borilgan o'spirinlarning noqonuniy xatti-
harakatlarining qiymatini belgilovchi omillarini o'rganish shuni ko'rsatdiki, ikkinchisi 
moddiy, gedonistik, individualistik qadriyatlarning kuchi va jismoniy kuchning 
ustunligi, ma'naviy va kognitiv qadriyatlar bilan tavsiflanadi.
Tadqiqot natijalariga ko'ra O. A. Padun, qadriyatlar tizimining deformatsiyasi 
yollanma va zo'ravonlik jinoyati sodir etgan o'spirinlar tomonidan zo'ravonlik 
ishlatishga tayyorlikni shakllantiruvchi shartlardan biridir. 
Psixologlar va pedagoglar tomonidan dezadaptatsiyalashgan xulqning oldini 
olishga qaratilgan bir qator tavsiyalar, maslahatlar ishlab chiqilgan. Tadqiqotchi 
Ye.А.Gorshkova tarbiyasi qiyin oʼsmirlarning sinf jamoasi bilan boʼladigan 
munosabatlarini sogʼlomlashtirish voyaga yetmaganlar oʼrtasida jinoyatchilik xulqining 
oldini olishda muhim omil vazifasini oʼtaydi deb taʼkidlaydi 
va quyidagi psixologik-pedagogik tavsiyalarni oʼrtaga tashlaydi: 
1. Tarbiyasi qiyin oʼsmirlarning sinf jamoasidagi oʼrni va uning sinfdoshlari, 
atrofdagilar bilan munosabatlarini sogʼlomlashtirish. 

---