Bola sezgisi asosiy turlarining rivojlanishi va idroki Butun bog‘cha yosh davri mobaynida ko‘z sezgirligining o‘tkirligi ortadi. Shuningdek

Bog‘cha yoshidagi bola shaxsining rivojlanishiga oilaviy
muhitning roli
Oila bolani o ‘rab turgan ijtimoiy muhitning eng muhim
bo‘g‘inidir. Uning bola shaxsi shakllanishiga ko‘rsatadigan ta’siri
benihoya kattadir. Bolaning mustaqilligi nisbiy bo‘lib, u ko‘pjihatdan
kattalar qaramog‘i va yordamiga muhtoj bo‘ladi. Ota-orianing fikri
va munosabati bu davrda shunchalik katta undovchi kuchga ega
bo‘ladiki, u xulq-atvoming regulyatori va psixik rivojlanishning
stimulyatori bo‘lib xizmat qiladi.
Psixiatrlaming ta’kidlashicha, bolani haddan tashqari qattiqqo‘llik
bilan tarbiyalash unda nevrozlarni va psixosteniyani keltirib
chiqaruvchi omillardan biridir.
Albatta, har bir oiladagi munosabatlar o ‘ziga xos hamda
takrorlanmasdir. Biroq ota-ona va bola munosabatlarining umumiy
jihatlari ham mavjuddir. Ota-onalar bolalar xulq-atvorini
boshqarishda qanday usullardan foydalanishlariga ko‘ra o‘rtadagi
munosabatlar ko‘pincha “demokratik” va “avtoritar” kabilarga
ajratiladi.
Bolalarga oilaviy ta’sir etishning “demokratik” shakli uchun
quyidagilar xos: bolaga ko‘p narsaga ruxsat beriladi, bola bilan ko‘p
muloqot qilinadi, unga ishonch va hurmat bilan munosabatda
bo‘linadi, ota-onalar bo‘lar-bo‘lmas ta’qiqlar qo‘ymasikka harakat
qiladilar, buning o‘miga ular bolalarga oiladagi tartib qoidalami
tushuntirishga intiladilar, iloji boricha bolalaming savollariga javob
berishga, ulamig qiziquvchanliklarini qondirishga harakat qiladilar.
Oilladagi “avtoritar” muhit bolalarga nisbatan haddan tashqari
ta’qiqlaming ko‘pligi bilan xarakterlanadi. “Hukmron” ota-onalarboladan to‘liq bo‘ysunishini talab qiladilar. Bunday oilalaida bolalarga
xulq-atvor qoidalarini tushuntirishga qaratilgan muloqot kamdankam o‘tkaziladi.
Shu narsa aniqlanganki, “avtoritar” va “demokratik” oilalarda
tarbiyalanuvchi bolalaming shaxsiy xususiyatlarida muayyan farq
mavjud bo‘ladi. “Demokratik” oilalaming farzandlari ijodkorlikka
moyil, tashabbuskor, liderlikka intiluvchan, konformizmni (guruh
fikrgia tobe bo‘lishni) inkor etuvchi, ijtimoiy munosabatlarida
ko‘proq emotsiyalami his etuvchi bo‘ladilar.
Sotsiometrik tajribalardan ma’lum bo‘lishicha oiladagi muhit iliq,
ota-ona va bola rtasidagi munosabatlar demokratik asosga qurilgan
bo‘lsa, bola o‘z tengdoshlarining orasida jamoada yuqori mavqega,
aksincha, nosog‘lom oilada tarbiyalanayotgan bolalar ancha past
mavqega ega bo‘ladilar.
Shu narsa aniqlanganki, bola qanchalik ko‘p erkalitilsa, shaxs
sifatida shuncha sekin etiladi, u passivlik va apatiyaga moyil bo‘ladi,
ehtimol, keyinchalik uning xarakteri kuchsiz bo“lib shakllanadi.
Oiladagi psixologik iqlim, ya’ni bolalar bilan bo‘lgan muloqot
xarakteri, ulaiga mehr-muhabbat, diqqat-e’tiborbilan munosabatda
bo‘lishi o‘sib kelayotgan inson ahloqiy qiyofasining shakllanishida
o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham barkamol inson
tarbiyasi awalo oiladagi muhitning sog‘lom bo‘lishini taqozo qiladi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning oila a’zolariga bo‘lgan
munosabatlari o‘g‘il va qiz bolalarda farqlanadi. Masalan, o‘g‘il bolalar
qizlarga nisbatan ko‘proq o‘z jinsidagi oila a’zolari — otasi, akasi,
bobosiga o‘zini yaqin tutadi.
Oilaning bola shaxsini shakllanishi va rivojlanishidagi o‘mi beqiyos
ekan, oila a’zolari bolalaming psixik rivojlanishini ta’minlash uchun
oilada sog‘lom munosabatlar muhitini yaratishlari lozim,
tarbiyachilaming eng asosiy yordamchisiga aylanishlari kerak.
Bolaning psixik rivojlanishida uning boshqa bolalar bilan
bo‘ladigan muloqoti ham muhim ahamiyatga egadir. Tengdoshlariga
bo‘lgan qiziqish bolada kattalaiga bo‘lgan qiziqishidan biroz keyinroq
1 yoshning oxirlarida paydo bo‘ladi. Biroq u borgan sayin, ayniqsa,
bog‘cha yoshi davrida mustahkamlanib boradi.

4-5 yoshli bola uchun eng og‘ir jazo — bu uni o‘z tengdoshlari
bilan muloqotda bo‘lishdan mahrum etishdir. Bolalar guruhiga tushib
qolgan davrdan boshlab bolaning individual rivojlanishini uning
“bolalar jamiyati” a’zolari bilan bo‘lgan munosabatlarini hisobga
olmay ko‘rib chiqish va o‘iganish mumkin emas.
YA.L.Kolomunskiy bog‘cha yoshidagi bolalar guruhini odamlar
ijtimoiy birligining ilk pog‘onasi, “kurtagi” deb hisoblaydi.
Bolalar o‘z tengdoshlari jamoasiga intiladilar. Biroq har doim
ham ular tengdoshlari bilan ijobiy munosabatlar o ‘rnatishga
erishavermaydilar. Ba’zi bolalar guruhda ancha faol bo‘lib, o‘zlarini
go‘yo “suvdagi baliqday” his etadilar. Ayrimlari anchagina noqulaylik,
o‘zlariga nisbatan ishonchsizlik, boshqalaiga tobelikni his etadilar.
Nega shunday? Tengdoshlar bilan bo‘lgan ijobiy munosabatlar bolada
birdamlik hissini kuchaytirib, uning guruhga qattiq bog‘lanib qolishiga
sabab bo‘ladi. Biroq ijobiy munosabatlari yo‘qligi bolani tushkunlika
solib, uni xavotirlanuvchi yoki agressiv qilib qo‘yishi mumkin. Bu
esa unda bolalaiga, umuman, odamlarga nisbatan salbiy adekvatli
munosabatni shaklantirishi, ulami yolg’izlikka moyil qilib qo‘yishi
ham mumkin.
Bordi-yu guruhda bolaga faqat bir odam simpatiya (yoqtirish, ijobiy
munosabatda bo‘lish) munosabatini bildirsa-chi? Unda nima bo‘ladi?
Bunda simpatiya munosabatining bir tomonlama yoki ikki
tomonlamaligi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Agar bu munosabat
ikki tomonlama bo‘lsa, bola ldmgadir ijobiy munosabatda bo‘lsa-yu,
ijobiy javob ololmasa bola og‘ir kechinmalami boshdan kechirishi
mumkin. Shuning uchun bog‘cha yoshidagi bolalaming o‘zaro
munosabatlari ijobiy bo‘lishi lozim. Bolalar munosabatlarining
xarakteri va bolalaming guruhidagi mavqei nafaqat uning shaxsiy
xususiyatlari bilan, ayni vaqtda bolalaiga nisbatan guruhda shakllangan
talablar bilan baholanadi. Odatda ko‘pchilik orasida har xil o‘yinlami
o‘ylab topa oladigan xushchaqchaq, chiroyli rasmlar chiza oladigan,
aqliy jihatdan yaxshi rivojlangan, mashg‘ulotlarda faol ishtirok etadigan,
ancha mustaqil bo‘lgan, saramjon-sarishta bolalar shuhrat qozonadilar

0 ‘z tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lishga qiynalayotgan,
muloqotda bo‘lish ehtiyoji yetarlicha shakllanmagan bolalaming
tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabatlarini aktivlashtirmaslik lozim.
Yaxshisi, dastlab umumiy qiziqishlaiga ega bo‘lgan 1- 2 ta sherikni
topish, keyinchalik asta-sekin muloqot doirasini kengaytirib borish
maqsadga muvofiqdir. Bolalarda noto‘g‘ri shakllanib ulguigan muloqot
motivlarini qaytadan qurish, awalo, boshqalarning flkri bilan
hisoblashishga o‘igatish ancha foydalidir.
Kattalaming bog‘cha yoshidagi bola shaxsi shakllanishiga
ko‘rsatadigan ta’siri bolaning boshqa faoliyat: rasm chizish, turli
narsalar yasash, applikatsiyalar tayyorlash, o ‘quv vazifalarini
bajarish vaqtida ham amalga oshiriladi. Ushbu faoliyatlar davrida
bolalarda kattalar va tengdoshlari tomonidan ijobiy bahoga sazovor
boiadigan narsani yaratishga yo‘nalganlik qaror topadi, ijtimoiy
yo‘nalganlik shakllanib boradi, bilish motivlari, irodaviy va boshqa
shaxsiy hususiyatlar tarkib topib boradi.

Bog‘cha yosh davrida o‘ziga-o‘zi baho berish emotsional xarakteiga
ega bo‘ladi. Bolaning boshqalarga beradigan bahosi ham shunday
xususiyatga ega bo‘ladi. Bola uni o‘rab tuigan kattalardan qaysi biriga
ishonch his etsa, mehri tovlansa o‘sha kishiga ijobiy baho beradi.
Katta bog‘cha yoshidagi bolalar ulami o‘rab turgan kattalaming ichki
olamiga baho berishga harakat qiladilar. 0 ‘rta va kichik bog‘cha yoshidagi
bolalaidan farqli ravishda kattalaming ichki olamiga anchagina chuqur
va differensiallashgan baho beradilar.
Aniqlanishicha bolaning guruhda egallagan mavqei uning o‘ziga
o‘zi beradigan bahosiga ta’sir etadi. Masalan, guruhdagi mavqei
unchalik baland bo‘lmagan bolalarda o‘ziga juda yuqori baho berish,
aksincha guruhdagi mavqei ancha yaxshi bo‘lgan bolalarda o‘zini
past baholash tendentsiyasi kuzatiladi. Bog‘cha yoshining oxiriga kelib,
bolaning atrofdagilarga beradigan bahosi ancha chuqur, to‘liq
detallashgan va kengaytirilgan tus ola boshlaydi.
Bu o‘zgarishlar shu bilan tushuntiriladiki, katta bog‘cha yoshidagi
bolalarda odamlaming ichki olamiga qiziqish ortib boradi, ular baho
berishda muhim bo‘lgan mezonlami o‘zlashtirib boradilar, tafakkur
va nutqlari rivojlanib boradi.
Bog‘cha yoshidagi bolaning o‘ziga-o‘zi beradigan bahosida unda
rivojlanib borayotgan g‘urur va uyat tuyg‘ulari ham aks etadi.
0 ‘zini-o‘zi anglashning rivojlanishi bolaning bilish va motivatsion
sohalari shakllanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Mana shu sohalaming
rivojlanib borishi natijasida bola ham o‘zini, ham o‘zi egallab turgan
vaziyatni anglashga qodir bo‘la boshlaydi, ya’ni unda o‘zining ijtimoiy
“men”ini anglash shakllanadi. Bu hodisa bolaning keyingi yosh
bosqichiga o‘tishida hamda uning maktabga psixologik tayyorligida
muhim rol o ‘ynaydi. Bog‘cha yoshining oxiriga kelib bolaning
o‘zgalaiga va o‘z-o‘ziga beradigan bahosidagi mustaqillik, tanqidiy
ruh ancha o‘sadi. Bog‘cha yoshidagi bolaning motivatsion sohasi
aktiv rivojlanib boradi. Kichik bog‘cha yoshidagi bolaning xulq—
atvori ilk bolalik davrlarida unchalik farq qilmaydi. Bu davrda ham
bolalar asosan situativ emotsiyalari va xohish—istaklari ta’sirida
harakat qiladilar, biror harakatni bajara turib ular nima uchun
shunday qilayotganliklarini to‘liq tushunmaydilar va tushuntira
olmaydilar. Katta bog‘cha yoshidagi bolalaming xatti —harakatlari
ancha aniq tarzda ro‘y beradi. Har xil motivlar bog‘cha yoshining
turli bosqichlaridagi bolalami aynan bir harakatni amalga oshirishga
undaydi. Masalan, 3 yoshli bola o‘yinchoqlarini yuvishidan maqsadi
suv o‘ynash bo‘lsa, 6 yoshli bolaning maqsadi o‘yinchoqlami toza
qilish, onasiga yordam berishdan iborat bo‘ladi.
Bog‘cha yosh davrida motivatsion sohada aynan shu daviga xos
motivlar paydo bo‘ladi. Bular orasida bolaning kattalar olamiga
bo‘lgan qiziqishi ularga o‘xshashga harakat qilishi bilan bog‘liq
motivlar ham mavjud.
Maxsus tadqiqotlar (L.Z.Neverovich va b.)ning ko‘isatishicha,
o‘z tabiatiga ko‘ra ijtimoiy bo‘lgan motivlar bog‘cha yoshidayoq ancha
katta, hatto, shaxsiy manfaat va faoliyatning tashqi, protsessual
tomonlariga qiziqish kabi motivlardan ham kattaroq undovchi kuchga
ega bo‘lishi mumkin. Biroq tabiatan va mazmunan ijtimoiy bo‘Igan
motivlar spontan ravishda tasodifiy, o’z-o’zidan yuzaga kelmay,
balki kattalaming tarbiyalovchi ta’siri ostida shakllanadi.
Demak, bog‘cha yosh davrida xulq-atvoming yangi motivlari
paydo bo‘ladi. Bu motivlar muayyan o‘zaro munosabatlarga kirishib,
bir-biriga bog‘langan holda motivlar ierarxiyasini hosU qiladi. Motivlar
ierarxiyasi bog‘cha yosh davridagi bolaning motivatsion sohasida
paydo bo‘luvchi va uning rivojlanishida juda muhim o‘rin egallovchi
tuzUma bo‘lib hisoblanadi.
Motivlar ierarxiyasidagi motivlaming bir- biriga o‘zaro tobe bo‘lib
bog‘langanligi tufayli bola muhim, lekin ancha zerikarli vazifani
bajarish uchun ayni damda unga qiziqarli bo‘lib ko‘ringan
mashg‘ulotdan voz kechishi mumkin. Bog‘cha yosh davrida faoliyat
motivlari ma’lum bir tizimga tushib, ayrim motivlar boshqalaridan
ustun kela boshlaydi. Qanday motivning ustun kelishi bola hulqatvorining yo‘nalishini belgUab beradi. Bog‘cha yosh davrida bola
shaxsining o‘zagi endigina shakUanayotgan bo‘lsa ham shu davrdayoq
bolalar hulq-atvorida ma’lum bir yo‘nalganlik kuzatUa boshlaydi. Bu
yo‘nalganlik harxil — egoistik yo‘nalganlikdan tortib, individualistik,
ijtimoiy yo‘nalganlikkacha bo‘lishi mumkin (albatta, ushbu yoshning
imkonyatlari doirasida).
Bog‘cha yoshidayoq ba’zi bolalar xulq-atvorida yaratuvchanlik,
ayrim bolalarda esa buzg‘unchilikka, iste’molchilikka bo‘lgan mayllar
yorqin namoyon bo‘ladi. Tarbiyachi va ota-onalar bunday mayllami
tez payqab olishi lozim. Chunki bu salbiy xususiyatlami o‘z vaqtida
korrektsiya qilish, ijtimoiy jihatdan qadrlanadigan ehtiyoj va
motivlami shakllantirish, har bir bola uchun o‘z-o‘zini namoyon
etishga sharoit yaratish imkoniyatini beradi.