Богловчи моддалар технологиясининг кискача ривожланиш тарихи

Фосфогипс - гипсли боғловчи олиш учун ишлатиладиган саноат чиқиндиси.
Кимѐ ва чинни саноати чиқиндилари - фосфогипс ва гипсли қолип
таркиби асосан гипс, озроқ қум ва гилдан иборат. Фосфогипсда яна
беш процентга қадар Р2О5 учрайди. Фосфогипснинг апатит ва
фосфоритлар асосида ҳосил бўлишини Са5/РО4/3F +5Н2SО4 +10Н2О= 3
Н3РО4 +5СаSО4 2Н2О +НF орқали кузатиш мумкин. Жумладан, Қора-Тау
фосфоритлари асосида ҳосил бўлган Олмалиқ фосфогипси 29-30%
СаО, 40-41% SО3, 18-19% Н2О, 8-9% SiО2, 1-2% Р2О5,1-2% Аl2О3, 1%
Nа2О+К2О ва 0,5%FеО+Fе2О3 дан иборат. Таркибидаги Р2О5 эрийдиган
/0,2-0,3%/ ва эримайдиган фосфор кислотаси ҳолатида бўлади. Сувда
эрувчан Р2О5 боғловчи модда тишлашини секинлаштиради ва
мустаҳкамлигини камайтиради. Шунинг учун ҳам фосфогипсни илк бор
ундан ювиб ташлаган маъқул.
Табиий гипстош асосида гипсли боғловчи моддалар ишлаб чиқариш
уни дегидратация қилиш жараѐнида рўй берувчи модификацион
ўзгаришларга асосланган /19-жадвал/. Қиздириш жараѐнида
сувсизланиш босқичма-босқич амалга ошади. Аввало икки молекула
сувли гипс ярим молекулали гипсга ўтади:CaSO4 2H2O = CаSО4 0,5 H2O
+ 1,5 H2O
Материални янади қиздириш ундаги сувни бутунлай ажралишга олиб
келади: CаSO4 0,5H2O = CаSО4 +H2O
Сувсиз гипс 800-1000о /1073-1273 К/ ли ҳароратда қисман парчаланиб
кальций оксиди билан олтингугуртли ангдрид ҳосил қилади:
CaSO4 = CaO+SO3
Икка молекула сувли гипстош асосидаги маҳсулотлар.
Икки молекула сувли гипстошни қиздириш жараѐнида қуйида келтирилган маҳсулотлар ҳосил бўлади (19-жадвал) .
Куйдириш шароитларига кўра ярим молекула сувли гипс ва сувсиз гипс крис-таллари тузилиши турлича бўлади. Тўйинган буғ билан босим остида  - СаSО4 0,5 Н2О нинг тиниқ игна ѐки призмалар кўринишидаги кристаллари ҳосил бўлади. Қурилишда уларнинг сувли аралашмаси қотганидан кейин анча зич ва мустаҳкам маҳсулот олинади. CaSO4 2H2O қуруқ мухитда қиздириш эса бета модификацияли CaSO4 0,5H2O ва CaSO4 ларни пайда бўлишига олиб боради. Жараѐнда сув буғ ҳолида ажралиб чиқади. Натижада майда кристалл структурага эга бўлган моддалар гипснинг асосий массасини ташкил этади. - CaSO4 0,5Н2О қурилиш қоришмаси ҳосил қилиш даврида кўпроқ сув талаб қилади. Аралашма қотганидан кейин ҳосил бўлувчи маҳсулот мустахкамлиги эса алъфа-модификациясига қараганда камроқ бўлади.