Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

5.  TARIXSHUNOSLIK

Temuriylar  sulolasi  hukmronligi  davrida  tarixshunoslik  fani- 

ning  ham  buyuk  namoyandalari  yetishib  chiqadi.  Bunga  shaxsan 

Sohibqiron  Amir  Temuming  tarix  faniga  b o ‘lgan  katta  hurmat  va 

e ’tiqodi  sabab b o ‘lgan b o is a  ajab  emas.

XV 

asrda  tarix  ilmi  sohasida  yozilgan  asarlami  sanab  k o ‘r- 

satishning  o ‘zi  temuriylar davrida bu tarmoqning necho giik taraqqiy 

etganligidan  guvohlik  beradi.  Ana  shun day  tarixiy  manbalar  ichida 

hozirgacha yetib kelgan,  fors tilida yozilganN izom iddin  Shomiyning 

«Zafamoma»,  Hofizi  A bro‘ning  «Zubdat  at-tavorix»,  Sharafiddin 

Ali  Yazdiyning  «Zafamoma»,  Fasih  Ahmad  Havofiyning  «Mujmali 

Fasihiy», 

Abdurazzoq 

Samarqandiyning 

«Matla 

us-sa’dayn», 

Mirxondning  «Ravzat  us-safo»,  Xondamiming  «Habib  us-siyar»  va 

Ibn  Arabshohning  arab  tilida  yozilgan  «Ajoyib  al-mavdur  fi  tarixi 

Taymur»  asarlaridir.  Bu  ro'yxatga  yana  1404-yilda  Samarqandga, 

Amir  Temur huzuriga  tashrif buyurgan  ispan  sayyohi  Ryui  Gonzales 

de  Klavixoning  safar  xotiralarini  ham  kiritish  maqsadga  muvofiqdir. 

Yuqorida  ismlari  sanab  o ‘tilgan  asarlar  orasida  Dofizi  Abruning

---

X bob. XIV asrning ikkinchi yarmi -  XV asrda M ovarounnahr va

X urosonda m adaniy hayot

447

«Zubdat  at-tavorix»  (1423-1427)  va  Sharafiddin  Ali  Yazdiyning 

«Zafamoma»si  (1424-1425)  tarixiy  kechinma  va  voqealar  bayoni- 

ning izchilligi va batafsilligi bilan ajralib turadi.

Sharafiddin  Ali  Yazdiyning  «Zafamoma»  asarida  Sohibqiron 

Amir  Temur  tarixiga  oid  m a’lumotlardan  tashqari  Temurdan  oldingi 

o ‘tgan  davr  tarixi  haqida  ham  bag‘oyat  qiziqarli  m a’lumotlar 

berilgan.  M uallif bu asami temuriylardan  Shohruhning o ‘g ‘li Ibrohim 

Sultonning  tashabbusi  bilan  yozgan.  Ibrohim  Sulton  bobosi  Temur 

haqida  maxsus  kitob  yozdirishni  niyat  qilgan  va  1419-1420-yillarda 

turli  kotiblar  —   baxshi  va  munislar  tomonidan  Temur  haqida  turkiy 

hamda  forsiy  tilda  yozilgan  mavjud  m a’lumotlami  to ‘plash  haqida 

farmon  bergan.  To‘plangan  m a’lumotlar  bo‘lgan  voqealami  o ‘z 

ko‘zi  bilan  ko‘rgan  kishilar  hikoyasi  bilan  taqqoslangan,  so‘ngra 

Sharafiddin  Ali  Yazdiyga  bu  hujjatlar  bilan  tanishish  va  Ibrohim 

Sultonga axborot berish topshirilgan.

Taniqli  sharqshunos  olim  Asomiddin  0 ‘rinboyev  «Sharq 

yulduzi»  jum alining  1992-yil  3-sonida  bosilgan  «Temuriylar  davri- 

ning  nodir  yodgorligi»  maqolasida  quyidagilami  hikoya  qiladi: 

«Zafamoma»ning  Temur  tarixidan  bahs  etuvchi  asosiy  qismida 

Sharafiddin  Ali  Yazdiy  shunday  yozadi:  «Podshohlikning  barcha 

tomonlarida  Temur  haqidagi  turkiy  va  forsiy  tillarda  bay on  etilgan 

hikoyalaming  hamma  she’riy  hamda  nasriy  nusxalari  to ‘planib 

bo‘lgach,  ular  bilan  tanishish  uchun  uchta  gumh  tuzilgan,  turkiy  va 

forsiy  tillaming  bilimdonlari  ikki  gumhni,  voqealami  o ‘z  ko‘zlari 

bilan  ko‘rganlar  esa  bir  gumhni  tashkil  etgan.  Dastlab  Temur 

haqidagi  har  bir  hikoya  o ‘qilgan,  agar  u  voqea  bayoni  o ‘z  ko‘zi 

bilan  ko‘rgan  kishining  talqiniga  to ‘g‘ri  kelmay  qolsa,  Ibrohim 

Sulton  haqiqatni  topish  uchun  turli  shaharlarga  choparlar  yuborib, 

mazkur  voqeani  Temuming  boshqa  zamondoshlaridan  surishtirib 

ham  qo‘shimcha  m a’lumotlar to ‘plagan.  Ibrohim  Sulton  aytib  turgan 

va  asaming  dastlabki  xomakisi  qalamga  olingan.  Ana  shu  asosda 

Sharafiddin  Ali  «Zafamoma»  asarini  yozgan.  Ibrohim  Sultonning 

buym g‘iga  muvofiq  kitobni  bitish  vaqtida  sanalar,  joy  nomlari, 

ulaming  oraliq  masofa  haqidagi  barcha  m a’lumotlar juda  sinchiklab 

tekshirilishi shart b o ‘lgan».

«Zafamoma»  asarini  yozishda  Sharafiddin  Ali  Yazdiyning 

shaxsiy  kuzatishlaridan  ham  keng  foydalanilgan.  Muallifning  rejasi 

va  niyatiga  ko‘ra,  asar muqaddima  va  uch  maqoladan  iborat  bo‘lishi 

lozim  edi.  Birinchi  maqolani  Temurga,  ikkinchisini  Shohruhga

---

448

VATAN  T A R IX I

va  uchinchini  Ibrohim  Sultonga  bag‘ishlashga  m oijallangan. 

«Zafamoma»ning  faqat  birinchi  qismi  bizgacha  yetib  kelgan, 

xolos.  Boshqa  ikki  maqola  esa  y o ‘q  —   ular  Sharafiddin  Ali  Yazdiy 

tomonidan  yozilmagan  yohud  yozilgan  b o isa-da,  yo‘qolib  ketgan 

b o iish i mumkin.

«Zafamoma» xalq ommasi o ‘rtasida zo‘r qiziqish uyg‘otdi va katta 

shov-shuvlarga  sabab  b o id i.  Bu  haqda  Sharafiddin  Ali  Yazdiyning 

zamondoshi,  tarixshunos  olim  Abdurazzoq  Samarqandiy  bunday 

deb  yozgan  edi:  «Qutli  (fol)  bu  yilning  (828)  (1424-1425)  nodir 

voqealaridan  (biri)  «Zafamoma»  nomli  ajoyib  kitobning  bitilishidir. 

Bu  kitobni  qalami  husni  xat  bituvchi  jahon  xushta’blarining  nozik 

so‘zlisi,  Eronning  eng  fazilatli  kishisi,  oqillik  burjining  ravshan 

yulduzi, matonat qutichasining durri, Ollohning rahmatiga cho'milgur 

mavlono  Sharafiddin  Ali  Yazdiy  yozib  tamomlagan  hamda  mushkin 

raqam  bilam  xosu  omning  dim og‘iga  anbap  bo‘y  nasim  yetkazgan, 

so ‘z ulo‘g ‘iligini javza cho‘qqisidan yuqori  o ‘tqazgam>.

«Zafamoma»  XV  va  XVI  asrlarda  qahramonlik  qissasi  janrida 

o ‘zbek  tilida  ikki  marta  —   shoir  Lutfiy  va  fors  tilida  mashhur  shoir 

Abdurahmon  Jomiyning  jiyani  Xotifiylar  (vafoti  1521)  tomonidan 

nazm  etilgan.  Undan  keyin  ham  bu  tarixiy  asar  bir  necha  marta  turli 

tillarga k o ‘chirilgan.

Endi  mashhur  tarixchi  Sharafiddin  Ali  Yazdiy  shaxsi  haqida 

to ‘xtaladigan  b o isak ,  u  Eronning  Yazd  shahridan  uncha  uzoq 

b o ‘lmagan  Taft  mavzeyida  tug‘ilgan  (tug‘ilgan  yili  nom a’lum). 

1415  val435-yillar  orasida  temuriylardan  b o ig a n   Ibrohim  Sulton 

xizmatida  b o ig an .  Bu  yillarda  Ibrohim  Sulton  Eronning  Fors 

o ik asid a  hukmron  edi.  1442-1446-yillarda  esa  Yazdiy  Sultoniya, 

Qazvin,  Ray  va  Q o‘mni  o ‘z  ichiga  olgan  viloyatning  hokimi 

b o im ish   Mirzo  Muhammad  Sulton  saroyida  xizmat  qilgan. 

1446-yilda  temuriylar  saltanatining  oliy  hukmdori  Shohruh  o ‘ziga 

b o ‘ysunishdan  bosh  tortgan  nabirasi  Mirzo  Muhammad  Sultonga 

qarshi  qo‘shin  tortib  boradi  va  uni  isyonkorlikka  undagan 

maslahatchilarini 

va  tarafdorlarini 

qatl 

ettiradi. 

Gunohkorlar 

qatorida  Sharafiddin  Ali  Yazdiy  ham  bor  edi.  Shohruh  huzurida 

b o ig a n   uning  sevimli  nabirasi  Abdullatif  (Ulug‘bekning  o ‘g ii)  

Ali  Yazdiyni  qattiq  so‘roq  qiladi.  Bundan  qoniqish  hosil  qilgan 

Shohmh  Yazdiyni  jazolashni  o ‘z  nabirasiga  topshiradi.  Abdullatif 

esa  Sharafiddin  Ali  Yazdiyni  tezda  Hirotga  jo ‘natib  yuboradi  va 

o iim d an   saqlab  qoladi.  Ammo  manbalarga  qaraganda,  u  tezda

---

X  bob.  XIV asm ing ikkinchi yarmi -  XV asrda M ovarounnahr va

X urosonda m adaniy hayot

449

yana  o ‘z  ona  shahriga  qaytib  keladi.  Bu  voqea  1447-yilda  sodir 

b o ‘lgan:  m o‘ysafid,  mashhur  tarixchi  Sharafiddin  Ali  Yazdiy 

bilan  6  yoshdagi  kelajak  allomasi  Alisher  Navoiy  Taft  shahriga 

otasi  G ‘iyosiddin  bilan  tashrif  buyurganda  uchrashgan.  Filolog 

olim  Aziz  Qayumov  qayd  etganidek:  «Alisheming  Sharafiddin 

Ali  Yazdiy  bilan  b o ‘lgan  bu  uchrashuvi  ramziy  m a’no  kasb 

etardi...  Bolaligida  Ali  Yazdiy  tavajjuhiga  sazovor  bo‘lgan  Navoiy 

keyinchalik  o ‘z  zamonasining  zukko  tarixchilariga  homiy  va 

ustoz  bo‘ldi.  Chunonchi,  balxlik  Said  Xonshohning  og‘li  Mirxond 

Navoiyning  taklifiga  binoan  umumiy  tarix  bo‘yicha  katta  asar 

yaratdi.  Bu  haqda  Navoiy  bunday  deb  yozgan:  «Bu  faqir  iltimosi 

bilan  ofariniydin  bu  kungacha  tarixi  jom iy  bitibdurkim,  tasnifiga 

etibdur,  insholloh  tugaturga  tavfiq  topgaykim,  tavorix  orasida  andin 

muayyanroq  tarix  bo‘lmagusidir»'.

Xullas,  Alisher  Navoiy  xomiyligida,  Mirxonddan  tashqari 

Xondamir,  Vosifiy  va  boshqa  tarixchilar  kamolot  shohsupasining 

yuqorisiga ko‘tariladilar.

Alisher  Navoiyning  bu  qadar  yuksak  bahosiga  musharraf  bo‘l- 

gan  tarixshunos  olim  Mirxondning  asari  yetti  jildli  bo‘lib  (so‘nggi 

yettinchi  jildi  musavvada  tarzida  qolgan  va  nabirasi  Xondamir 

tomonidan  poyoniga  yetkazilgan),  u  «Ravzat  us-safo  fi  siyrat  ul- 

anbiyo  va-l-muluk  va-xulafo»  («Payg‘ambarlar,  podsholar  va 

xalifalaming  tarjimayi  hollari  haqida  poklik  bog‘i»)  deb  nomlanadi. 

Oltinchi  jildi  1494  1496-yillari,  yettinchi  jildi  1521 -yilda  yozib 

tamomlangan.  Xondamir  nomi  bilan  shuhrat  qozongan  G ‘iyosiddin 

ibn  Xumomuddin  ibn  xoja  Jaloliddin  ibn  xo‘ja   Burxonuddin  (880 

1475/76-941/1534)  Alisher  Navoiyning  zamondoshi,  yoshligidan 

to  Navoiy  vafotigacha  uning  kutubxonasida  xizmat  qilgan  va  uning 

topshirig‘iga binoan Sharq xalqlari tarixiga oid asarlar qoldirgan.

Alisher  Navoiy  vafot  etgach,  Xondamir  (909)  1503-yildan 

e ’tiboran  Xurosondagi  siyosiy  voqealar  girdobiga  tushib  qoladi. 

U  dastlab  Balxda  Sulton  Husayn  Boyqaroning  to ‘ng‘ich  og‘li 

Badiuzzamon  saroyida  xizmatda  bo‘ladi.  Shu  paytda  Badiuzzamon 

Qunduz  hokimi  Xusravshohga  (1500/01-1510)  elchi  yuborib,  uni 

Shayboniyxon  hujumidan  ogohlantiradi  va  birgalikda  Xurosonni 

himoya  qilishga  chaqiradi.  Xondamir  shaxsan  Badiuzzamonning 

topshirig‘iga  binoan  Xusravshoh  huzuriga  borgan  elchilar  safida

1