Ulug‘bek rasadhonasi.
X bob. XIV asm ing ikkinchi yarmi - XV asrda M ovarounnahr va
X urosonda m adaniy hayot
443
adiblar, muarrihlar, xattotlar, m usaw irlar, geograflar bor edi.
Xususan, falakiyot va matematika sohalari olimlari sharafliroq va
obro‘liroq hisoblanganlar. Ayniqsa, bu borada Ulug‘bek Qozizoda
Rumiy, G ‘iyosiddin Jamshid Koshiy, U lug‘bekning sodiq shogirdi
Ali Qushchi, Mavlono Muhammad Havofiylar eng salobatli va
nufuzli bo‘lganlar.
U lug‘bek madrasasi darsxonalarida o ‘quv m ashg‘ulotlarining
boshlanishi 1420-yilga to ‘g ‘ri keladi. Vosifiyning bergan m a’lu-
motlariga qaraganda madrasaning birinchi mudarrisligiga Mav
lono Muhammad Havofiy tayinlangan. Madrasa bitishga yaqin
qolganda qurilishda mehnat qilayotganlar bu yerga tashrif buyurgan.
U lug‘bekdan kim madrasaga mudarris etib tayinlanadi, deb
so‘rashgan. Savolga javoban U lug‘bek mudarrislikka barcha ilmlar-
dan xabardor kishini topajakligini aytadi. Shunda oddiy xizmatkorlar
qatorida gishtlar orasida eski kiyimda o ‘tirgan Mavlono Muhammad
bu lavozimga men munosibman, deb o ‘zini tanishtiradi. Ulug‘bek
Mavlono Muhammadni imtihon qiladi. Mavlono Muhammadning
javoblaridan to ‘la qoniqish hosil qilgan Ulug‘bek uni hammomga olib
borib yuvintirib, kiyintirishga farmon beradi. Madrasa ochilishidagi
birinchi m a’ruzani Mavlono Muhammad o ‘qiydi. M a’ruzaning
mohiyati shu qadar ilmiy va murakkab b o ‘lganki, uni hozir bo‘lgan
90 olimdan faqat Mirzo Ulug‘bek bilan Qozizoda Rumiy tushungan,
xolos.
Madrasada ilohiyot ilmlaridan (Q ur’on, hadis, tafsir.) tashqari,
riyoziyot (matematika), xandasa (geometriya), ilmi xay’at (fala-
kiyotshunoslik), tibbiyot (meditsina), tarix, geografiya, ilmi aruz
(poeziya) singari dunyoviy ilmlar ham o ‘qitilgan.
Mirzo Ulug‘bekning avlodlariga qoldirgan ilmiy merosi —
asarlariga kelsak ular son jihatidan ko‘p emas. Ulaming eng asosiysi
«Zij»i bo‘lib, bu asar «Ziji Ulug‘bek», «Ziji K o‘ragoniy» nomlari
bilan mashhur. Undan tashqari U lug‘bek matematikaga oid «Bir
daraja sinusni aniqlash haqida risola», falakiyotshunoslikka oid
«Risolai Ulug'bek» (yagona nusxasi Hindistonda, Aligarx universiteti
kutubxonasida saqdanadi), tarix ilmiga bag‘ishlangan «Tarixi arba’
ulus» («To‘rt ulus tarixi») va musiqiy ilmlami o ‘z ichiga olgan
«Risolai’ dar ilmi musiqa» («Musiqa ilmi haqida risola») kabi
risolalarini yozgan.
U lug‘bek «Ziji» o ‘zining tarkibiga ko‘ra, V III-X I asrlarda
boshlangan falakiyot ilmiga oid an’anani davom ettirgan bo‘Isa-
444
V ATAN T A R IX I
da, uning ilmiy saviyasi va pog‘onasi ilgarigi «Zij»lardan ancha
yuqori b o ‘lgan. Bu asar kirish qism, muqaddima va to ‘rt maqoladan
iborat. Ulug‘bek asaming kirish qismida Q ur’ondan oyatlar
keltirib, falakiyotga oid kuzatishlaming zarurligini nazariy jihatdan
asoslamoqchi bo‘ladi.
«Zij»ning birinchi kitobi yetti bobdan iborat bo‘lib, u eralar va
kalendarlar masalalariga bag‘ishlangan.
Ikkinchi kitob 22 bobdan iborat. Unda matematika va sferik
falakiyotshunoslik muammolari ustida so‘z boradi. Undan tashqari
ana shu ikkinchi kitobda va uchinchi kitobda sinuslar va tangenslar
jadvallari keltiriladi. Kitobning to ‘rtinchi bobida Ulug‘bek eklep-
tikaning (falakul buruj osmon ekvatoriga og‘ish burchagining)
miqdorini keltiradi.
«Zij»ning uchinchi kitobi 13 bobdan iborat b o ‘lib, faqat
falakiyotshunoslik masalalariga bag‘ishlangan. Bunda Quyosh, Oy
va besh sayyoraning harakatlari haqida so‘z boradi.
U lug‘bek asarining oxirgi — to ‘rtinchi kitobi ikki bobdan
iborat b o ‘lib, u asosan ilmi nujumga bag‘ishlangan. Tarixchi olim
Abdulahad Muhammadjonov Ulug‘bek jadvallari to ‘g ‘risida bunday
deb yozadi: «Ulug‘bekning astronomik jadvali o ‘sha zamondagi
shunga o ‘xshash jadvallar orasida yuksak darajada aniqligi bilan
ajralib turadi. Masalan, falak alburj tekisligining xatti istivoga
og‘maligi Ulug‘bek jadvalida 23 daraja, 30 daqiqa, 17 soniyaga teng
bo‘lib, hozirgi hisob b o ‘yicha u 23 daraja, 30 daqiqa, va 49 soniyani
tashkil etadi. Bu ikki raqam o ‘rtasidagi tafovut hammasi bo‘lib,
minus 32 soniyaga teng, xolos. Shunindek, Ulug‘bekning yil hisobini
hozirgi aniq hisob-kitoblarga solishtirgudek b o ‘lsak u bor-yo‘g ‘i 1
daqiqa-yu 2 soniyaga farq qiladi. Bular XV asr uchun g ‘oyat yuksak
aniqlik b o ‘lib, hozirgi zamon o‘lchovlariga juda yaqindir»1.
U lug‘bekning «Risolai U lug‘bek» asari hali o ‘rganilmagan.
Bu noyob asaming o ‘rganilishi Ulug‘bek ijodining yangi qirralarini
ochishga yordam beradi. Buyuk olimning «Tarixi arba’ ulus» («To‘rt
ulus tarixi») asarida turklaming avlod-ajdodlari, m o‘g ‘ul qabilalari
hamda Chingizxon vafotidan keyin tashkil topgan Ulug‘ yurt, Jo ‘chi,
Chigatoy va Elxoniylar ulusining tarixi berilgan.
U lug‘bek akademiyasining ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan
biri G ‘iyosiddin Jamshiddir. «Ulug‘bek bilan hamnafas ijod qilgan
1 Му.^аммаджонов А. Улугбек академияси. «Узбекистан адабиёти ва санъати», 1993.
29 январь.
X bob. XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asrda M ovarounnahr va
X urosonda m adaniy hayot
445
Jamshid «Ziji xoqoniy», «Bog‘lar sayri» va «Osmon narvoni»,
matematikaga bag‘ishlangan «Xorda va sinuslar haqida risola»,
«Hisob kaliti» va «Doira haqida risola» asarlarini yozgan.
Mirzo Ulug‘bekning yana bir safdoshi Qozizoda Rumiydir.
U lug‘bek uni ustozim deb e’zozlaydi. Zero, Rumiy 1360-yilga
yaqin tug‘ilgan bo‘lib, 20-25 yoshlar atrofida, y a’ni Ulug‘bek
tug‘ilmasdan ilgari Samarqandga kelgan va Temur safiga o ‘tgan. Shu
bois Ulug‘bek Qozizoda Rumiy, Mavlono Ahmad kabi zamonasining
buyuk falakiyotshunoslari ta’sirida shakllanadi va uning bu fanlarga
qiziqishi ortib boradi.
Ulug‘bek akademiyasining iste’dodli vakillaridan yana biri
U lug‘bekning ishonchli va sodiq shogirdi Ali Qushchidir (1403
1474). Ulug‘bek Ali Qushchi Samarqandiyni o ‘z o ‘g ‘illari Abdullatif
va Abdulazizlardan azizroq va qadrliroq hisoblar va uni «farzandi
anjumand» der edi. Ali Qushchi zamonasining Ptolomeyi deb nom
olgan. Uning falakiyot, arifmetika va algebraga oid oltita asari bor.
Ali Qushchi falsafa ilmining katta bilimdoni bo‘lib, butun dunyo
moddiy zarrachalardan tashkil topgan deb hisoblaydi.
1449-yilda Ulug‘bekning fojeali o ‘limidan so‘ng u tuzgan
akademiya ham tarqalib ketadi. Ali Qushchi yana Samarqanddan
Tabrizga boradi, u yerdan 1473-yilni Istanbulga o ‘tadi. Turkiya
sultoni Muhammad Fotih uni katta hurmat bilan qarshi oladi. Ali
Qushchini As-Sofiya madrasasiga bosh mudarris etib tayinlaydi. Ali
Qushchi bu yerda rasadxona qurdiradi, «Zij»ini Turkiyada tarqatadi.
Turkiya orqali «Zij» Yevropaga tarqaladi. Bugungi kunda «Zij»ning
dunyoda 120 ga yaqin forsiy va 15 dan ortiq arabiy nusxalari mavjud.
Ulug‘ olim Ali Qushchi 1474-yil 17-dekabrda olamdan o ‘tadi.
Uning qabri Ayyub Sulton qabristonidadir.
Shunday qilib Mirzo Ulug‘bek jahon fani va madaniyati
taraqqiyotiga buyuk hissa qo‘shadi. Tarixchi olim Bo‘riboy Ahmedov
aytganidek, Mirzo Ulug‘bek «...tirikligidayoq o ‘ziga haykal o ‘matib
ketdi»1. Ulug‘bek «Zij»i buyuk bir falakiyotshunoslikka oid asar
b o ‘lib, u o ‘rta asrlarda va undan ancha key in ham Hindistondan to
Atlantika okeanigacha bo‘lgan hududda falakiyotshunoslikning
rivojlanishiga ulkan ta’sir ko‘rsatadi. U lug‘bek to ‘g ‘risida uning
zamondoshi Abdurazzoq Samarqandiy:
— Chun Ulug ‘mirzo har ilmi handasa,
Do'stlaringiz bilan baham: |