А т ш ер Навоий.
Тошкент. «Камалак», 1991, 17-бет.
15 — Vatan tarixi 1
4 5 0
VATAN T A R IX I
bo ‘lgan. Bundan tashqari Xondamir Badiuzzamonning topshirig‘iga
binoan Shayboniyxonga qarshi ittifoqni tashkil etish maqsadida
Qandahor hokimi huzuriga ham jo ‘natilgan. Ammo Badiuzzamon
qizining to ‘satdan vafot etishi bu safar rejasiga to ‘sqinlik qiladi va
Xondamir Hirotga qaytadi. U 1506-yilda Shayboniyxon tomonidan
Hirotning egallanishining shaxsan ishtirokchisi bo‘lgan va Hirotni
topshirishda shartlar ishlab chiqishda bevosita qatnashgan.
Temuriylar sulolasining qizg‘in himoyachisi va tarafdori b o ‘lgan
Xondamir Shayboniyxon hukmronligi o ‘matilgan Hirotda qola
olmas edi. 1507—1510-yillarda u Shimoliy A fg‘onistonda joylashgan
Basht qishlogida badiiy ijod bilan shug‘ullanadi. Hirotni safaviylar
sulolasidan b o ‘lgan Shoh Ismoil egallagach (1510), Xondamir
Hirotga qaytib keladi. Shoh Ismoil vafotidan so‘ng (1527) u butunlay
Hirotdan ketadi va Qandahorga, u yerdan Hindistonga — Zahiriddin
Muhammad Bobur huzuriga (1528) boradi.
Xondamir Agrada Bobuming eng yaqin odamlari qatoridan
joy oladi va uning 1529-yilda Bengaliya va Gang daryosi sohillari
bo‘ylab uyushtirgan harbiy yurishlarida qatnashadi. Bobur vafo-
ti (1530)dan so‘ng uning o ‘g ‘li Humoyun xizmatida bo‘ladi
(1530-1556). Xondamir Humoyun saroyida b o ‘lgan chog‘ida
«Humoyunnoma» asarini yozadi va bu xizmatlari evaziga u «Amir
al-muarrixin» («Tarixchilar amiri») unvonini oladi. 1534-yilda
Xondamir Humoyun bilan Manduga qaytib kelayotganda vafot etadi.
Xondamiming o ‘z vasiyatiga binoan Dehlidagi mashhur qabristonga,
Nizomiddin Avliyo va Xusrav Dehlaviylar yoniga dafn etiladi.
Sharqshunos olima D.Y.Yusupovaning m a’lumotlariga qaragan-
da tarixchi olim Xondamir o ‘zining 63 yillik umri davomida
taxminan o‘n uchta asar yozgan b o ‘lib, ulardan bizgacha sakkiztasi
yetib kelgan. Bular quyidagilardir: «M a’osir ul-muluk» («Hamasr
podshohlarining tarixi». U Alisher Navoiyning iltimosiga ko‘ra va
unga minnatdorchilik izhor etish tariqasida 904-(1498-1499) yilda
yozilgan. Bu asar podshoh hamda qadimgi donishmandlaming
xayrli ishlari haqida aytilgan hikmatnoma gaplami o ‘z ichiga
oladi. Jumladan, Qayumarsdan Anushiravongacha, Odam Atodan
Buzurgmehrgacha bo‘lgan hamda Muhammad Payg‘ambar va imom-
lar haqida bitilgan naqllardan iborat. So‘ngra m uallif ummaviylar,
abbosiylar, somoniylar, g ‘aznaviylar va boshqa sulolalarga tegishli
hukmdorlar tarixi va shular qatorida Qurd podshohlari va turk
xoqonlari tarixini yoritgan. Asaming oxirgi qismida Husayn Boyqaro
X bob. XIV asm ing ikkinchi yarmi - XV asrda M ovarounnahr va
X urosonda madaniy hayot
451
va Alisher Navoiyga zamondosh bo‘lgan hukmdorlar, olimlar va
donishmandlar haqida m a’lumotlar yoritilgan.
«Xulosat ul-axbor fi bayon ul-ahvol ul-ahyor» («Xayrli kishilar
ahvolini bayon etish borasida xabarlar xulosasi») 904-(1498 1499)
va 905-(1499-1500) yillar orasida yozilgan va Alisher Navoiyga
bag‘ishlangan asar. Unda Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy
zamonida Hirot va uning atroflarida olib borilgan ulkan qurilishlar
(madrasalar, hammomlar, rabotlar, bog‘lar, ko‘priklar va boshqalar),
shuningdek, o ‘sha zamonda o ‘tgan shoirlar, olimlar, donishmandlar,
san’atkorlar haqida qimmatli m a’lumotlar bor.
«Makorim ul-ahloq» («Oliyjanob xulqlar») asari Alisher Na
voiyga minnatdorchilik ramzida yozilgan, lekin Navoiy vafot etib,
Xondamir unga kitobni taqdim etishga ulgurmaydi. Unda olim
Navoiyning yuksak insoniy fazilatlari, oliyjanob axloqyi asarlari,
uning tashabbusi bilan qurilgan binolar, shoiming zamondoshlari
b o ‘lgan shoir, olim va fozil kishilar, shuningdek, Xurosonning o ‘sha
davrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Navoiy bilan Husayn Boyqaro
orasidagi munosabatlar xususida hikoya qiladi.
«Dastur al-vuzaro» («Vazirlar uchun qo‘llanma») Alisher
Navoiy iltimosiga muvofiq 9 0 6 -(l500-1501) yilda yozilgan. Husayn
Boyqaro va uning vaziri Amir Kamoliddin Mahmudga bag‘ishlangan
asar. Oradan to ‘qqiz yil o ‘tgach, 916-( 1509) yili qayta ishlangan va
kengaytirilgan. Unda Sharq mamlakatlarining V II-X V I asrlardagi
tarixi, jumladan, Movarounnahr va Xurosonda temuriylar sulolasi
inqiroziga qadar o ‘tgan vazirlar, Chingizxonning vaziri, keyinroq
m o‘g ‘ullaming Xitoydagi noibi, xorazmlik Mahmud Yalavach
hamda uning o ‘g ‘li Chig‘atoy xonlarining Movarounnahrdagi vaziri
M as’udbek to‘g ‘risida m a’lumotlar bor.
«Noman nomi» («Atoqli nomalar»)da 928-(l 521—1522) yilgacha
kechgan voqealar bayon qilinadi. Bunday asar 929-(1523) yilgacha
yozilgan deyish mumkin. Boshqa nomlari «Insho-i G ‘iyosiddin»
yoki «Insho-i G ‘iyosiy». Kitob insho ilmiga oid, («statistika: turli
maktub va farmonlami yozish qoidalarini o ‘rgatuvchi fan») Sharq
mamlakatlarida o ‘tgan turli tabaqadagi tarixiy shaxslarga (shohlar,
amirlar, sadrlar, qozilar, shayxlar, shoirlar) mansub maktublar
namunalarini o ‘z ichiga oladi. Unda yana podsho va xonlaming
yorliq hamda farmonlaridan namunalar va farmonlami bitish
tartiblari ham bayon etilgan. Asaming qimmatligi yana shundaki,
u b a’zi bir muhim mansablaming (muhtasib, parvonachi, munshiy,
452
VATAN T A R IX I
mustafiy, ihtisob (muhtasib), qalantar, mubashshir, hofizlar) kelib
chiqishi hamda bunday mansab egalarining haq-huquqlari, vazifalari
xususida m a’lumotlar beradi.
Manbadagi m a’lumotlarga ko‘ra, Mirxondning «Ravzat us-
safo fi siyrat ul-anbiyo val-muluk val-xulafo» («Xalifalar, podsho-
lar, avliyolar hayotiga oid musaffolik bog‘i») nomli asarining
tugallanmay qolgan yettinchi jildini Xondamir 929-(1522-1523)
yilda yozib tamomlagan. Xondamiming eng yirik asari «Habib us-
siyar fi axbor afrod ul-bashar» («Inson zoti xabarlari va do'stning
tarjimai holi»)dir. Bu asar 927-( 1520—1521)— 930-( 1523—1524)
yillar davomida yozilgan va vazir Karimuddin Xoja Habibulloh
Sovajiyga bag‘ishlangan. Ushbu asarda qadim zamonlardan to
1524-yilga qadar Sharq mamlakatlari, jumladan, Eron, A fg‘oniston,
Iroq va 0 ‘rta Osiyo mamlakatlarida b o ‘lib o ‘tgan voqealar hikoya
qilingan.
Xondamiming yana bir asari — «Humoyunnoma»dir Bu asar
«Qonuni Humoyun» nomi bilan ham mashhur bo‘lib, Hindis-
ton podshohi, Bobuming o ‘g ‘li Humoyunga bag‘ishlangan. «Hu-
moyunnoma» 941-(1534-1535) yilda yozib tamomlangan. Asarda
Humoyun podsholik qilgan davrda Hindistonda joriy etilgan
yangiliklar, aholining uch tabaqaga, hokimiyatning esa to ‘rt idora
usuliga bo‘linishi va Humoyun tomonidan amalga oshirilgan
m e’morchilik qurilishiga oid m a’lumotlar o ‘rin olgan. Xondamir-
ning boshqa beshta asarining faqat nomlarigina m a’lum. xolos.
Bular: «Osor ul-muluk val-anbiyo» («Podshoh va payg‘ambarlar
haqida hikoyalar»), «Axbor ul-ахуог» («Yaxshi insonlar haqida
xabarlar»), «Muntahibi tarixi vassof» («Vassof tarixidan saylanma»),
«Javohir ul-axbor» («Xabarlar gavharlari») va «G‘aroyib ul-
asror» («Qiziqarli sirlar»)dir. Xondamir o ‘z zamonasining yetuk
vakillaridan biri bo‘lgan. U nafaqat mashhur tarixshunos olim,
ayni zamonda «Noqiy» taxallusi bilan yaxshigina she’rlar ham
ijod etganligini Alisher Navoiy alohida ta’kidlab o ‘tgan.
Xullas, temuriylar sulolasi homiyligida fan va madaniyatning
barcha sohalari qatorida o ‘lkamizda tarixshunoslik fani sohasida
ham kattagina muvaffaqiyatlarga erishiladi. Ana shu davrda
yaratilgan ulkan tarixiy merosni chuqur va atroflicha o ‘rganib, uni
hozirgi va kelgusi avlodlarga yetkazish 0 ‘zbekiston tarixshunos va
sharqshunoslarining oliyjanob burchidir.
X bob. XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asrda M ovarounnahr va
X urosonda m adaniy hayot
453
Do'stlaringiz bilan baham: |