Бўлажак ўқитувчиларда коммуникатив кўникмаларни шакллантириш

1.2. Психолог олимлар томонидан педагогик фаолиятнинг талқин қилиниши.
Педагогик фаолиятнинг ижтимоий психологик жиҳатини ташкил қилиш, ҳар қандай фаолиятни, шу жумладан, ўқув фаолиятини ташкил қилувчи таркибий қисмларини ўрганиш психолог олимларнинг диққат марказидаги муаммолардан бири саналади.
Б.Ф.Ломов фаолиятни таҳлил этишнинг умумий психологияда қабул қилинган схемасини кўриб чиқиб, бу фаолиятни бажарувчи шахснинг бошқа шахслар билан ҳамкорлиги бошқача қурилиши зарурлигини таъкидлаб ўтади. Якка шахс фаолиятининг психологик таҳлили фаолият субъектининг бошқа одамлар билан алоқасини мавҳумлаштиради. Лекин бу мавҳумлаштириш ниҳоятда муҳимлигидан қатъи назар, ўрганилаётган ҳодисаларни бир томонлама ёритиш имконини беради.
Ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорликдаги фаолиятига доир тадқиқотларда, асосий эътибор ўзаро муносабатнинг ривожланишини ўрганишга қаратилади, ўқитишни гуруҳли ташкил қилиш жараёни баён қилинади.
А.В.Петровский жамоадаги шахслараро муносабатлар фаолиятдан келиб чиқишини ўрганиб, таълим жараёнида ўқитувчининг ўқувчилар билан ҳамкорлигини ташкил қилиш фақат уларни мулоқотга эҳтиёжини қондириш воситаси эмас, балки ўқув материалини ўзлаштиришнинг ҳам воситаси эканлигини таъкидлаган эди.
Бу муаммога бошқача ёндашган А.А.Бодалёв ўқитувчи билан ўкувчининг муносабати, уларнинг самарали ҳамкорлигини вужудга келтириш учун қулайлик яратишни зарур деб ҳисоблайди. Бунинг учун ўқитувчилар ўқувчиларнинг шахс сифатидаги хусусиятларини, мақсад ва эҳтиёжларини ҳисобга олишлари шартдир.
Юқоридаги фикрларга қарамай ўзлаштиришнинг турли босқичларида ўқитувчи билан ўқувчиларнинг турлича ҳамкорлиги қандай уюштирилиши масаласи ҳал бўлган эмас. Бинобарин, ўқитувчида ўқув фаолиятини ҳамкорлик асосида ташкил қилиш кўникмалари йўқлиги қатор муаммоларни келтириб чиқармоқда.
Ҳамкорликдаги маҳсулдор фаолиятни психологик жиҳатдан ўрганишни В.Я.Ляудис бошчилигидаги психологлар гуруҳи амалга оширди. Унинг асосий мақсади янги психик фазилатларнинг шаклланишида ўқитувчи билан талаба ҳамкорлигининг ролини ифодалаш эди. Ушбу назарияга биноан, ўқув фаолиятининг шаклланиши фан асосларини ўзлаштиришнинг негизи эмас, бални шахснинг ижтимоий маданий қадриятларини эгаллаш жараёнидир. Мазкур назария асосида ўқув вазиятини талаба шахсининг ривожланишидаги «яқин камолот зонаси»нигина эмас, балки «Перцептив ривожланиш зонаси»ни ҳам яратадиган йўсинда лойиҳалаш мумкин.
В.Я.Ляудис ўқув вазияти тартибидаги 4 та ўзгарувчи ҳолатни кўрсатади: а) ташкилий ўқув жараёнининг мазмуни (унинг хусусияти, ўқувчи ўзлаштирадиган фаолият дастури, эгалланадиган билиш фаолиятининг турлари); б) таълим мазмуни ва ўқув фаолияти усулларини ўзлаштириш: бир босқичдан бошқасига ўтиш тартиби; в) талаба билан ўқитувчининг ўзаро таъсири ва ҳамкорлик системаси; г) таълимдаги ўзгарувчан омилларнинг ўзаро алоқасини такомиллашуви.
Ўзаро ҳамкорликнинг муҳим омили ва талабаларнинг ўзаро муносабати хусусиятини белгиловчи асос ўқитувчи билан талаба ҳамкорлигининг шаклларидир. Ҳамкорликдаги ўқув фаолияти ўқитувчи ва талаба муносабатларининг ва биргаликдаги хатти-ҳаракатларининг алоҳида туридирки, у ўзлаштириш объектини, билиш фаолиятининг барча қисмларини қайта қуришни таъминлайди.
Ҳамкорликдаги ўқув фаолиятининг мақсади ўзлаштириладиган фаолият ва биргаликдаги ҳаракатлар, муносабат ва мулоқотнинг бошқариш механизмини яратишдир. Ҳамкорликдаги фаолиятнинг маҳсули талабалар мустақил ҳолда илгари сурган янги ғоялар ва ўзлаштирилаётган фаолиятнинг моҳиятига боғлиқ мақсадлар ва шерикликда шахс позициясини бошқариш истакларининг юзага келишидир. Ҳамкорликдаги фаолият усули деганда, ўқитувчи билан талабанинг биргаликдаги ҳатти-ҳаракатларининг системасини тушуниш керак. Бундай хатти-ҳаракатлар ўқитувчининг талабага кўрсатадиган ёрдамидан бошланади; талабаларнинг фаоллиги аста-секин ўсиб бориб, бутунлай уларнинг ўзи бошқарадиган амалий ва ақлий ҳаракатига айланади: ўқитувчи билан талаба ўртасидаги муносабат эса шериклик позицияси хусусиятига эга бўлади.
Психология фанида ҳамкорликнинг саккизта шакли мавжуд, улар қуйидагилардан иборатдир: 1) фаолиятга кириш; 2) мустақил ҳаракатлар (ўқитувчи билан талаба ҳамкорликда бажарадилар); 3) ўқитувчи ҳаракатни бошлаб беради ва унга талабани жалб этади; 4) тақлид ҳаракатлари (ўқитувчидан ибрат олган талаба ) ана шу намуна асосида ҳаракат қилади);
5) мадад ҳаракатлари (ўқитувчи талабага оралиқ мақсадни ва унга эришиш усулларини танлашда ёрдам беради ҳамда охирги натижани назорат қилади); 6) ўзини ўзи бошқариш ҳаракатлари (ўқитувчи умумий мақсадни кўрсатишда ва охирги натижани баҳолашда иштирок этади); 7) ўзини-ўзи қўзғатувчи ҳаракатлар; 8) ўзини уюштирувчи ҳаракатлар.
Ҳамкорликдаги фаолият усуллари биргаликдаги хатти-ҳаракатлар шаклида намоён бўлиб, унга мулоқот даврлари сингари мазкур фаолиятнинг оддий бирликлари деб қараш мумкин. Биргаликдаги ҳаракат даври қўйиладиган ушбу алмашувни ўз ичига олади: ўқитувчи ҳаракат бошлайди, талаба уни давом эттиради ёки тугаллайди.
В.Я.Ляудис ва бошқа тадқиқотчиларнинг илмий ишларида ўқитувчи билан талабанинг ҳамкорликдаги маҳсулдор фаолияти ўрганилган.
Юқорида таъкидлаб ўтилган тадқиқотларда ҳамкорлик фаолияти учта ўзаро боғлиқ фазадан иборат эканлиги кўрсатилган, жумладан биринчи фаза — «фаолиятни эгаллаш» деб номланган бўлиб, у ўз ичига ушбу ҳамкорлик шаклларини қамраб олгандир: 1) ўқитувчи билан талабалар ўртасидаги биргаликда амалга ошадиган ҳаракатларни туркумларга ажратувчи тизим;
2) талабаларнинг ўқитувчи фаолиятига тақлид қилишга асосланган ҳаракатлари йиғиндиси; 3) талабалар томонидан қўллаб-қувватланадиган ҳаракатлар мажмуаси; ҳамкорлик фаолиятининг иккинчи фазаси — талабаларнинг ўқитувчи фаолиятига мувофиқлаштирилган ҳамкорлик ҳаракатлари мажмуаси; 4) талабанинг ўз-ўзини бошқарувчи ҳаракатлари тизими; 5) талабаларнинг ўз-ўзини қўзғатувчи хатти-ҳаракатлари (ҳаракатга ундовчи омиллар) ва бошқалар. Ҳамкорлик фаолиятининг учинчи фазаси — ҳамкорлик фаолиятидан янги бир тараққиёт босқичига кўтарилиш, такомиллашишда, шунингдек у ўқитувчи билан талаба ҳамкорлиги шериклик даражасига ўсиб ўтишда ўз ифодасини топади.
Профессор Э.Ғозиев томонидан учинчи фаза қуйидаги кўринишларда тахлил этилган: 1) тенг ҳуқуқлилик асосига курилган умумий ҳамкорликдаги ўқитувчи билан талабанинг фаолиятга мадад берувчи (ўзаро таъсир ўтказиш негизида ижодий изланишлар намоён этилса) ҳаракатлар; 2) маънавий ҳаракатлар (ўқитувчи ва талабанинг ҳамкорлик заминига қурилган ҳаракатлари муайян маъно-моҳият, интеллектуал ҳаракат, англашилган туртки, мақсадга йўналтирилган восита, ўзаро моҳиятни ойдинлаштирувчи муносабат кабилар); 3) интерактив ҳаракатлар (ўзаро фикр алмашишга, ўзаро фикрларни тўлдиришга, гоҳ новербал, гоҳо вербал таъсир ўтказишга қаратилган ҳаракатлар мажмуаси); 4) предметли рефлексив ҳаракатлар (бу ерда мана бундай ҳолат ётиши эҳтимолдан ҳоли эмас; биринчидан, ҳар қандай ҳамкорлик муайян нарсага қаратилган содда ва лўнда интеллектуал ҳаракатлардан тузилиши; иккинчидан, аниқ муаммолар ёки ўқув предметлари моҳияти боғлиқ ҳаракатлар занжирига йўналган бўлиши мумкин, лекин ҳар бир интеллек-туал ҳаракат англашилган, ўз-ўзини бошқаришга бўйсундирилганлиги билан ажралиб туриши лозим); 5) интерактив ҳаракатлар (ўзаро таъсир асосига қурилган интеллектуал ҳаракатлар шунчаки таъсир, туртки вазифасини бажариш билан чекланиб қолмасдан, балки ҳамкорлик субъектларини ижодий изланишга йўналтириш номаълум ҳолатни очишга, кашф этишга кўмак берувчи назарий-ақлий мулоҳазаларда ифодаланиши мумкин); 6) маъновий рефлексив ҳаракатлар (рефлексив тушунчаси англаганлик даражасини билдирган маънода қўлланилади, шунинг учун бу ўринда мантиқий изчилликдаги ҳаракатлар, ақлни пешлаш машқлари тарзида иштирок этиб, муайян ақлий юкламани ўзида акс эттириши лозим, бу ерда ҳаракатлар ортиқча оператив белгилардан халос бўлиши шарт).
Ҳамкорлик фаолиятини амалга ошириш ва уни қайта қуриш жараёни бир қатор қонуният тарзидаги ўзига хос психологик хусусиятлар тариқасидаги ҳолатлар, механизмлар, алоқалар шаклида намоён бўлиши мумкин. Жумладан, ўқитувчининг ҳамкорлик фаолиятини юксак даражада бошқариш пайтида талабаларда фан асосларини эгаллаш, амалий кўникмаларни ўзлаштириш бирмунча енгил кўчади. Шунингдек, ўқув фао-лиятининг операционал предметли жабҳасини уюштириш, идора қилиш, уни қайта қуриш қуйидаги тартибда намоён бўлиши мумкин: а) операционал ижроий ҳаракатлар; б) ориентир қидирув ҳаракатлари; в) билишга оид ориентир ҳаракатлар, ҳаракатнинг назорат коррекцион тизими кабилар муайян давргача талабаларни ҳамкорлик фаолиятининг маъновий, ташкилий жараёнига тааллуқли ҳамкорликнинг таркибий қисмларини бошқариш функциясини бажариб туради. Бу борада ҳаракатнинг ижтимоий-ташкилий, мотивацион-маъновий, предметли ташкилий қисмлари фаол иштирок қилади ҳамда ҳамкорлик фаолиятини маҳсулдор бўлишга таъсир ўтказади. Иккинчидан, ўқитувчининг талабаларга тавсия қилинган, мўлжалланган, гоҳо синаб кўрилган ҳамкорлик ўқув фаолияти шаклларидан аста-секин ўқитувчининг бевосита раҳбарлигида ўз-ўзини бошқаришга, яъни рефлексив фаолият даражасига ўсиб ўтиш жараёни юзага келади.
Ҳамкорлик фаолият натижасида унинг иштирокчилари, субъектлари шахсий позициясини илгари суришда, ҳамкорлик қатнашчиси тариқасида ўз ўрнини топиш учун интилишда динамик ҳолат кўзга ташланиши мумкин. Қатнашувчилар ҳамкорлик фаолиятини шунчаки диалогик иштирокчиси ролидан унинг тенг ҳуқуқли, реал позицияга эга бўлган муомала, муносабат, фаолият субъектига айланади. Ҳамкорлик фаолиятида талаба билан ўқитувчининг ўзаро таъсирини (интерактивлик) баҳолашнинг дивергентлик негизидан конвертгентлик позициясига ўтиши кузатилади. Ҳамкорлик фаолиятини такомил босқичига ўтиш жараёнида ўзаро ўтказиш ҳаракатини баҳолашдан ўз-ўзини баҳолаш даражасига кўтарилиши содир бўлади. Ушбу жараён ҳамкорлик динамикасидан далолат берадиган энг муҳим омиллардан бири вазифасини ўтайди.
Ўқитувчи билан талабаларнинг ҳамкорлик фаолияти кўлами қанча кенг бўлса, билимларни ўзлаштириш даражаси шунчалик юқори, ўз-ўзини бошқариш эса пухта эгалланган бўлади. Ўзаро таъсир ўтказиш доираси қанчалик кенг бўлса, у ҳолда муаммоларни ҳал қилиш жараёни шунчалик тез амалга оширилади.
Таълимни оптимал бошқариш мақсадида собиқ совет психологлари «ўқув фаолиятини босқичли шакллантириш» (П.Я.Гальперин, Н.Ф.Тализина), «ўқитиш мазмунини тезлаштириш ва мураккаблаштириш» (Л.В.Занков), «назарий умумлаштириш ва рефлексия» (Д.Б.Эльконин, В.В.Давидов) ғояларини ишлаб чиқдилар. Шунингдек, таълимни алгоритмлаштириш, программалаштириш, суггестезия (Г.Лазанов), муаммоли вазиятни ташкил қилиш (Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин ва бошқалар) назарияларини олға сурдилар. Мазкур ғояларнинг барчаси ривожлантирувчи таълим негизида тузилган бўлиб, ақлий фаолият муаммоларини ўрганишга ҳамда таълим самарадорлигини оширишни тадқиқ қилишга қаратилгандир.
Психологик илмий адабиётларда ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини бавосита ва бевосита бошқариш имкониятлари қайд қилиб ўтилган. Ўқув фаолиятини бошқаришнинг энг муҳим хусусиятларидан бири - бу турли усулларни татбиқ этиш, махсус равишда ўқитишни жорий қилиш, ҳар хил хусусиятга молик дидактик методлардан фойдаланишдан иборатдир.
Ю.А.Самарин ассоциацияларга асосланган ҳолда ўқув фаолиятини бошқариш мумкинлиги назариясини ўртага ташлади. Ассоциациялар — онгимиздаги аввалги турмуш тажрибалари билан белгиланадиган тасав-вурларнинг боғланиши, бу боғланишлар туфайли онгимизда пайдо бўлган муайян тасаввурларнинг ўхшашлик, ёндошлик, қарама-қаршилик белгиларига кўра, шунга боғлиқ бўлган бошқа тасаввурларни ҳосил қи-лишдир. Ю.А.Самарин ассоциацияларнинг алоҳида томонларга тааллуқли билимларни системага тушириш, маълум ўқув предметларига оид билимларни тартибга солиш, турли фанлардан тўпланган хилма-хил билим-ларни системалаштириш каби босқичларга бўлиб ўрганади.
Е.Н.Кабанова-Меллар ҳар қандай фаолият у ёки бу усуллар ёрдамида амалга оширилади ва у ўша воситалар ёрдамида бошқарилиши мумкин, дейди. Муаллиф мазкур ақлий фаолият усуллари ўз навбатида катта ёки кичик системага бирлашган хатти-ҳаракатлар тизимидан иборат деб тушунтиради. Усуллар объектив равишда тавсиялар, қоидалар, йўриқлар кўринишида ифодаланади. Ўзлаштирилган ўқув фаолияти усуллари инсоннинг маънавий бойлигига айланиб, истаган вақтда янги вазиятларга ва шароитларга кўчирилиши мумкин.
Д.Б.Эльконин ўқувчиларни ўқув фаолиятини бошқаришга ўргатиш учун: а) топшириқни ечиш учун воситалар танлаш, б) психологик топшириқларни ечиш учун ўз-ўзини назорат қилишни амалга ошириш, в) билимларни ўзлаштириш даражасини баҳолаш, г) ўз-ўзини текшириш, д) ўз олдига мақсад қўя олиш, е) символлар билан предметнинг ички муносабатлари мавжудлигини тушуниш каби жиҳатларга эътибор қилишни уқтириб ўтади.
Психологларнинг тадқиқотлари таҳлилининг кўрсатишича, программалаштирилган таълим ўқитишни бевосита бошқариш ва назорат қилиш имконини яратади. Программалаштириш принципи бўйича талаба ўтилган мавзуни ўзлаштирмай туриб, янгисини эгаллай олмайди. Чунки ўқув материали қатъий мантиқий изчилликда маълум бўлакларга тақсимланиб тингловчининг онгига узатилади. Сабоқ олувчи билимларнинг қолган улушини қабул қилиши учун у ўтилган мавзуларни эгаллаган бўлиши, топшириқларни мустақил еча олиши ва саволларга тўғри жавоб бера билиши зарур. Билимлар таълимий машиналар, компьютерлар, дисплейлар ёрдамида талабалар миясига узатилади. Тескари алоқа канали орқали субъект фаолиятининг натижаси, маҳсули юзасидан ахборот, маълумот, хабар келиб тушиши назарда тутилади.
Билимларни ўзлаштириш жараёнини бошқариш муаммоси П.Я.Гальперин ва Н.Ф.Тализина томонидан ўрганилган. Улар ақлий хатти-ҳаракатларни босқичма-босқич шакллантириш назариясини ишлаб чиққанлар. Муаллифлар ақлий хатти-ҳаракатларни моддий ҳолда ташқи нутқ ёрдамида ҳамда ақлий шаклда, фикрда намоён бўлишини изоҳлаб бердилар. Ақлий хатти-ҳаракатларнинг биринчи босқичи расм, схема, диаграмма ва шартли белгилар тарзида ўз ифодасини топади. Ақлий хатти-ҳаракатларнинг иккинчи босқичи кўргазмалардан олган тасаввурлари тўғрисида ўқувчиларнинг овоз чиқариб фикр юритишидан ибаратдир. Учинчи босқич эса субъект онгида тасаввур, тушунча, қонуният, хосса, хусусият, операция, усул тариқасида намоён бўлади. Ана шу босқичларни талабаларга тушунтириш орқали уларни ўз-ўзини бошқаришга ўргатиш мумкин.
Ўқув фаолиятини бошқариш деганда, мақсадга йўналтирилган, планлаштириладиган, назорат қилинадиган, системалаштириладиган, ташкил қилинадиган, мустақил билим олишга қодир бўлган фаолият тушунилади ва уни систематик равишда мана бундай шаклда акс эттириш мумкин.
Ўқув фаолиятини бошқариш

1. 
   Ўқув фаолиятини планлаштириш.
   
2. 
   Ўз-ўзини назорат қилиш.
   

3. Кенг кўламдаги билимлар, таълимий усулларни системалаштириш.
4. Ўз фаолиятини ўзи бошқариш усулларини эгаллаш ва янгисини топиш.
5. Шахсий қизиқишни идора қилувчи усулларни эгаллаш.
6. Ўз диққатини ўзи бошқариш усулларини эгаллаш.
Ҳар қандай фаолият инсоннинг психик ва жисмоний активлигидан иборат бўлиб, онгли мақсад билан бошқарилади. Хатти-ҳаракатларни бошқариш одатда тескари алоқа принципи асосида амалга оширилади. Биринчи навбатда сезги органлари бундай алоқанинг канали бўлиб хизмат қилади, предметлар ва ҳаракатларнинг идрок қилинаётган элемент ва белгилари эса информация манбаи вазифасини ўтайди. Тескари алоқанинг бундай турини П.К.Анохин тескари афферентация деб атаган эди.
Ўқув фаолиятини режалаштириш усулларига иш вақтини, топшириқ ҳажмини, мураккаблигини, ўзига жалб этиш даражасини ва қизиқарлилигини ҳисобга олган ҳолда оқилона тақсимлаш, ақлий меҳнатни кун тартибига биноан оқилона ташкил қилиш киради. Ўз-ўзини назорат қилиш бўлғуси ўқитувчида кўникма ва малакаларнинг шаклланишида, унинг ўз ўқув, фаолиятидаги хатоларни англаб олишда, бу хатоларни оқилона йўл билан тузатишда жуда қўл келади.
Кўп йиллар давомида ўтказилган тажрибаларда диққатни бошқаришда кўз югуртириш, иллюстрацияни чуқур таҳлил қилиш, мантиқий хатони текстдан топиш, мантиқий урғуга эътибор бериш, текстдаги хатоларни аниқлаш усулларидан фойдаланилди. Мазкур усулларни эгаллаб олиш ва амалиётда фойдаланиш предметларни ўзлаштиришни осонлаштиради, диққатни онгли равишда бошқариш имконини яратади. Нафақат бўлғуси ўқитувчи ёқтирадиган, у қизиқадиган ўқув материалларигагина эмас, балки мураккаб, ҳатто зерикарли бўлган илмий -билимларни эгаллаш учун ҳам бутун зеҳнини қаратиш кераклиги унга ойдинлашади.
Бўлғуси ўқитувчини таълим жараёнида фақат қизиқарли бўлган машғулотлар билангина эмас, балки етарли даражада қизиқ бўлмаган, мураккаб ва муаммоли нарсалар билан шуғулланиш заруриятини сезиш ҳиссини шакллантириш мақсадга мувофиқ. Токи талабада қийинчиликларни енга олиш уқуви, ўз-ўзини қўлга олиш фазилати, ўз-ўзига буйруқ бериш ва ўз-ўзини уюштириш сифати таркиб топсин. Талабаларда ўқув фаолиятини бошқаришнинг барқарорлиги, мустаҳкамлиги, пухталиги бўлғуси мутахассиснинг иродавий зўр бериши, маънавий эҳтиёжи, шахсий эътиқоди, дунёқараши, позицияси, англашилган ўқув мотивларига, уларнинг ақлий ва ахлоқий камолот даражасига бевосита алоқадордир. Бошқаришнинг олий таълим тизамида амалга ошириш ва самарадорлиги бўлғуси ўқитувчининг мақсадига, кун тартибига, иш режасига, санитария-гигиена қоидаларига риоя қилишига боғлиқ. Шунинг билан бирга бўлғуси ўқитувчида индивидуал ишлаш услубининг намоён бўлиши талабанинг ёш даврлари хусусияти билан эмас, балки унинг индивидуал-типологик хусусиятлари билан белгиланиши қайд қилинади.