Bitiruv malakaviy ishi Mavzu: Borland Delhpi dasturlash tizimida ishlash asoslari

TButton obekti. Bu tugmani bosish natijasida biror bir amal bajarishni tashkil qilish uchun ishlatiladi. Obektni hususiyatidagi Caption qatori orqali obektda aks etadigan matnni o’zgartirish mumkin. Name qatori orqali dastur ichida shu nomga murojaat nomini o’zgartirish mumkin. Bu obektga malum bir amalni yuklash uchun shu obektda sichqonchani chap tugmachasi ikki marta tez bosiladi, so’ngra dastur matnini tahrirlash oynasi ekranga chiqadi. Masalan: bu obektga dasturdan chiqish amalini yuklatish quyidagicha bo’ladi:
procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);
begin
Close;
end;
TLabel obekti. Bu oynaga mantlarni chiqarish uchun ishlatiladi. Matnni chiqarish uchun bu obektni formaga joylashtirish kerak va hususiyatdagi Caption qatoriga shu matn yoziladi. Masalan: mant tugmachasini bosish natijasida «Hush kelibsiz kafedramizga» matnini chiqarish amali quyidagichadir (11-rasm):
procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);
begin
label1.Caption:='Hush kelibsiz kafedramizga';
end;

11-rasm.

Delphi dasturlash tili obektlari hususiyatlari. Obektlar inspektori hususiyatlari (svoystva) va voqealari (sobqtiya).
Har bir obekt o’zining hususiyatiga egadir.
Bu shu obekt formaga qo’yilgandan va shu obekt formada belgilanganidan keyin obektlar inpektorida hosil bo’ladi. Hususiyat ikkita ta asosiy maqsadlar uchun hizmat qiladi. Birinchidan, ular formani tashqi ko’rinishini aniqlasa, ikkinchidan forma yoki komponentni holatini aniqlaydi. Hususiyatni bir qancha qismlarga ajratish mumkin: Oddiy hususiyatlar: qiymatlari songa yoki so’zga ega bo’lgan hususiyatlar. Masalan, Left va To’ hususiyati butun qiymatlarini qabul qiladi va obektlarni yuqorigi chap burchagi o’rnini bildiradi. Caption va Name hususiyati so’zdan iborat bo’lib formani yoki obektni sarlavhasi va nomini bildiradi. Ro’yhatli hususiyatlar: ro’yhatli qatorlardan iborat bo’ladi. Masalan, Boolean tipiga ega bo’lgan hususiyatlardir. Bular ikki hil qiymatlarni qabul qiladi, yahni True (rost) va False (yolgon). Yopiq holdagi hususiyatlar: bu yopiq holdagi ko’rinishga egadir. Bunday hususiyatlarni ochishda “+” belgisi bo’ladi. Masalan, Font hususiyati.
Hususiyatlarni dasturni bajarish davomida ham œzgartirish mumkin. Masalan: tugmachani balandligi va kengligini o’zgartirish uchun dastur matniga quyidagi qatorlarni yozish talab etiladi:
Button1.Height:=20
Button1.Widht:=35
SHu amaldan keyin tugmachani kengligini 35 va balandligi 20 ga teng bo’lib qoladi.
Hususiyatni dastur davomida o’zgartirishni aniq bir misolda yordamida ko’rib chiqamiz.
Misol: 1) Chizma dasturi turli vizual komponentlar hususiyatlarini o’zgartirishga misoldir (18-rasm).

Dasturda oddiy grafiklarni tasvirlash uchun TShape obekti formaga qo’yamiz. CHizma o’lchamlarini o’zgartirish uchun yugurtirish yo’lakchasi (polosa pokrutka) ishlatiladi. Kerakli chizmani tanlash uchun TSomboBoh obekti va rangini o’zgartirish uchun ranglarni tanlash dialogli oynasini, yahni TSolorDialog obektini ishlatamiz. Bundan tashqari ikkita TButton obektini ham formaga joylashtiramiz. «Forma rangi» tugmachasi orqali formani rangini tanlash uchun shu tugmachada sichqoncha chap tugmachasini ikki marta tez bosamiz va dastur matniga quyidagi qatorlarni yozamiz:
procedure TForm1.FormColorClick(Sender: TObject);
begin
if ColorDialog1.Ehecute then
Form1.Color := ColorDialog1.Color;
end;

CHizmalarni rangini o’zgartirish uchun «CHizma rangi» tugmachasida sichqoncha chap tugmachasini ikki marta tez bosamiz va dastur matniga quyidagi qatorlarni yozamiz:
procedure TForm1.ShapeColorClick(Sender: TObject);
begin
if ColorDialog1.Ehecute then
Shape1.Brush.Color := ColorDialog1.Color;
end;
Buni bajarish natijasida ekranga ranglarni tanlash standart oynasi hosil bo’ladi (19-rasm).
Endi yugurtirish yo’lakchasi orqali chizmalarni o’lchamini o’zgartiramiz. Buning uchun formaga ikkita TScrollBar obektlarini joylashtiramiz. Bittasini hususiyatidagi (svoystva) Kind qatorida sbHorizontal, ikkinchisida sbVertical ni tanlaymiz. So’ngra Events, yahni voqeadagi (sobqtiya) OnChange qatorida sichqoncha chap tugmachasini ikki marta tez bosamiz va dastur matniga quyidagi qatorlarni yozamiz:
procedure TForm1.ScrollBar2Change(Sender: TObject);
begin
Shape1.Height := ScrollBar2.’osition * 2;
end;
procedure TForm1.ScrollBar1Change(Sender: TObject);
begin
Shape1.Width := ScrollBar1.’osition * 3;
end;
CHizmalarni turini hosil qilish uchun TComdoBoh obehktining hususiyatidagi (svoystva) Items qatorida sichqonchani chap tugmachasini bosamiz. So’ngra ekranda String list editor oynasi hosil bo’ladi. Bu oynada har bir chizma nomlarini kiritib chiqamiz (20-rasm), yahni
StRectangle
StSquare
StRoundRect
StRoundSquare
StElli’se
StCircle.

Dasturda kerakli chizmani tanlash uchun TComdoBoh obektining voqeasidagi OnClick qatorida sichqoncha chap tugmachasini ikki marta tez bosamiz va dastur matniga quyidagi katorlarni yozamiz:
procedure TForm1.ComboBoh1Click(Sender: TObject);
begin
Shape1.Shape := TShapeTy’e(ComboBoh1.ItemIndeh);
end;
Bularni barchasini bajarib bo’lganimizdan keyin dasturni kompilyasiya qilamiz, yahni .ehe kengaytmali faylga o’tkazamiz.
Delphi dasturlash tilidagi yoki boshqa dasturlash tillaridagi voqealar (sobqtiya) bu biror bir tugmacha bosilganda bunga javoban dastur bajaradigan amal tushuniladi. Obektlar inspektoridagi Events - bu voqealardir (sobqtiya). Masalan: OnDblClick - sichqoncha chap tugmachasi ikki marta tez bosilganda, OnKeyUP - biror bir bosilgan tugmacha (klavisha) qo’yib yuborilganda, OnClick - sichqonchani chap tugmachasi bir marta bosilganda va hokazo. Masalan: 1) TButton tugmachasi bosilganda ekranga qo’shimcha oyna sifatida «Salom» so’zini chiqarish amali quyidagichadir:
procedure TForm1. Button1Click(Sender: TObject);
begin
MessageDlg(‘Salom’,mtInformation,[mbOk],0);
end;
2) Formani qaysi joyida sichqonchani chap tugmachasi bosilsa, œsha joy koordinatalarini ekranga chiqarish dasturi quyidagicha:
procedure TForm1.FormMouseDown(Sender: TObject; Button: TMouseButton;Shift: TShiftState; H, Y: Integer);
begin
Canvas.TehtOut(H, Y, 'H='+IntToStr(H)+' Y='+IntToStr(Y));
end;

Texnika havfsizligi va san-gigena qoidalari:

1. Komp’yuter xonasida narxi qimmat, murakkab va ehtiyotkorlik hamda avaylab muomala qilishni talab etuvchi uskunalar o‘rnatilgan. Shuning uchun:

• 
  Bu texnikani ehtiyotkorlik bilan ishlating;
  
• 
  Xonaga tinchgina, shoshmasdan, bir biringizni itarmasdan, stollarga tegmasdan kiring va o‘zingizga ajratilgan joyni egallang.
  

2. Sizning ish stolingizda kompyuter tizimining tarkibiy bloklari - tizimli blok, klaviatura va monitor (displey) joylashtirilgan.
Ish paytida monitor (displey)ning nur trubkasi yuqori kuchlanishda ishlaydi. Uskuna kabel, monitor bilan noto‘g‘ri muomala qilish, uni noto‘g‘ri ishlatish elektr tokidan qattiq zararlanishga, uskunalarning yonib ketishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun quyidagilar qat’iyan man qilinadi:
• ulash kabellarining ajratish joylariga tegish;
• tok o‘tgan simlar va yerga ulash moslamalariga qo‘l tekkizish;
• monitorning ichki tomoniga tegish;
• ho‘l yoki nam kiyimda va ho‘l qo‘llar bilan ishlash.
3. Kuyundi hidi paydo bo‘lishi bilan darhol ishni to‘xtating, uskunani o‘chiring va bu haqda o‘qituvchiga xabar qiling.
4. Ish boshlashdan avval:
• ish joyingizning yaqqol ko‘zga ko‘rinadigan buzilishlari, nosozligi yo‘qligiga amin bo‘ling;
• shunday o‘tiringki, nigohingiz chizig‘i ekranning o‘rtasiga to‘g‘ri kelsin, klaviaturadan foydalanganingizda va monitor ekrani orqali o‘tilayotgan axborotni qabul qilish uchun egilmaydigan bo‘ling;
• stolda daftar, o‘quv qo‘llanmasi, shaxsiy kompyuterdan foydalanish jurnalini: ularni sizning ishingiz uchun xalaqit bermaydigan qilib joylashtiring.
5. Shaxsiy kompyuter ishlab turgan paytda videomonitorning nur trubkasi elektromagnit to‘lqin chiqarish manbasi bo‘ladi va u ekran yaqinidan ishlaganda ko‘rish qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, charchoq va ish qobiliyati pasayishini keltirib chiqaradi. Shuning uchun undan 60-70 santimetr masofada, texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilib, bukilmasdan, egilmasdan o‘tirib ishlash lozim. Doimiy ta’qib yurish uchun ko‘zoynakka ega bo‘lgan o‘quvchilar ko‘zoynaklarini taqib ishlashlari kerak.
6. Shaxsiy kompyuterda ishlash katta e’tiborni, diqqatni jamlashni, harakatlarning aniq bo‘lishini, o‘z-o‘zini nazorat qilishni talab qiladi, shuning uchun:
• yetarlicha yoritilmagan xonada;
• odam o‘zini yomon his qilganda shaxsiy kompyuterda ishlash mumkin emas.
7. Ishlash paytida:
• yuqorida bayon qilingan hamma qoidalarga va o‘qituvchining joriy ko‘rsatmalariga qat’iy amal qiling;
• uskunalarning soz bo‘lishini kuzatib boring va odatdagidan boshqacha tovushlar paydo bo‘lganda yoki uskuna o‘z- o‘zidan o‘chib qolganda ishni darhol to‘xtating. Bu haqda zudlik bilan o‘qituvchiga xabar qiling;
• tugmachalarni asta bosing, keskin zarblarga yo‘l qo‘ymang;
• uskuna ishidagi nosozlikni o‘zingiz mustaqil bartaraf etishga hech qachon urinmang.
Siz ushbu qoidalarni bilishingiz va ularni bajarishingiz, o‘qituvchingizning ko‘rsatmalariga aniq amal qilishingiz lozim. Bu:
• baxtsiz hodisalarning oldini olish;
• bilimlar, mahorat, ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli egallash;
• davlat mulki bo‘lmish hisoblash texnikasi va uskunalarini saqlab qolish uchun zarurdir.
Siz ish joyning ahvoli va unda o‘rnatilgan uskunalarning saqlanishi uchun javob berasiz.
Qoidalarni bajarmaslik - tartib va intizomning qo‘pol tarzda buzilishidir.


Xulosa
Xulosa qilib shuni aytib o’tish mumkunkiy kompyuterlar xam tashqi ko’rinishidan oddiy bo’lib ko’ringani bilan juda murrakab texnika xisoblanadi.
Bu o’quv amaliyoti xisobotini yozish davomida juda ko’p kitoblar va malumotlar dasturlar bilan ishlab o’zimga kerakli bo’lgan juda ma’lumotlarga ega bo’ldim. Men shu xulosaga keldimki informatika va axborot tenalogiyasi O’zbekistonimizning jaxonga yuz tutishida xam juda katta axamiyatga ega.
Respublikamizda informatika va kompyuter savodxonligini keynchalik rivojlanishi yaxshi bo’lsa biz shunchalik dunyoga chiqish imkoniyatiga ega bo’lamiz. Xozirgi vaqtda ilmiy axborotlar pridmeti va metodlari, mazmuni,strukturasi va ilomiy kammunikatsiyaviy rasmiy va norasmiy prossesorlar ilmiy axborotlar xizmati.
Infarmasion izlanishlar ilmiy axborotlarni tarqatish va ulardan foydalanish ilmiy axborot xizmatini tashkil etishni yaxshilashga juda katta etibor berilmoqda.
Xulosa qilgan xolda shuni aytish kerakki, davlatimiz nufuzli davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarni boshlagan ekan, allbata xar ikki davlat o’rtasida axborot almashinuvi tabiyidir. Bunday aloqalarni yanada yaxshilanishda yosh avlodning yani bizning xozirgi zamon kommpyuterlari va mikroelektronika Hisoblash tehnikasi taminoti asosida kompyuterni ichki tuzlishi mikroshemalar qayta ishlash ussulari haqidagi bilimlari bilan boytishi katta rol o’ynaydi.
Men ushbu Bitiruv malakaviy Delphi vizual dasturlash vositasida ma’lumotlar bazasini yaratish texnologiyalari ma’lumotlar berishga xarakat qildim.