|
O‘lchov — berilgan o‘lchamdagi fizik kattalikni qayta o‘lchash uchun
mo‘ljallangan o‘lchash vositasi. Masalan, qadoqtosh — massa o‘lchovi; o’lchash
rezistori — elektr qarshilik o‘lchovi; yoritish lampasi — yorug‘lik o‘lchovi va
hokazo. Bir xil o‘lchamli turli fizik kattalikni kayta o‘lchaydigan bir qiymatli hamda turli o‘lchamdagi qator bir nomli kattaliklarni qayta o‘lchaydigan ko‘p qiymatli o’lchashlar bor. Ko‘p qiymatli o’lchashlarga bo‘linmali chizg‘ichlar, induktivlik variometri va boshqalar misol bo‘la oladi. Maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli birikmalarda turli o‘lchamli qator bir nomli kattaliklarni qayta o‘lchash maqsadida qo‘llaniladigan o’lchashlar komplekti o’lchashlar to‘plamini tashkil etadi. Masalan, qadoqtoshlar to‘plami, uchlikli uzunlik o‘lchovlari to‘plami, o‘lchash kondensatorlari to‘plami va hokazo. O‘lchashlar magazini—sanoq qurilmalari bilan bog‘langan maxsus qayta ulagichlarga ega bo‘lgan bitta konstruktiv butun qilib birlashtirilgan o‘lchashlar to‘plami. O‘lchashlar magazini elektrotexnikada keng qo‘llaniladi: qarshilik magazini, sig‘imlar magazini, induktivliklar magazini. O‘lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi.
Standart namuna — modda va materiallarning xossalarini yoki tarkibini
xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun o’lchash. Masalan, tarkibidagi kimyoviy elementlari ko‘rsatilgan ferromagnit materiallar xossalarning
standart namunasi.
Namuna modda — tasdiqlangan spesifikasiyada ko‘rsatilgan, tayyorlash
shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan ma’lum xossalarga ega bo‘lgan moddadan
iborat o‘lchov. Masalan, «toza» gazlar, «toza» metallar, «toza» suv.
Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o’lchash axboroti signalini
ishlab chiquvchi o‘lchash vositasi o’lchash asbobi deyiladi. O’lchash asbobida
kuzatuvchi o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘qiydi yoki sanaydi. O’lchash asboblari analog va raqamli bo‘lishi mumkin. Analog o’lchash asboblarida asbobning ko‘rsatishi o‘lchanayotgan kattalik o‘zgarishining uzluksiz funksiyasidan iborat bo‘ladi, raqamli o’lchash asboblarida esa ko‘rsatishlar o’lchash axboroti signalini diskret o‘zgartirish natijasidan iborat bo‘lgan raqamli shaklda ifodalangan bo‘ladi. Keyingi vaqtlarda raqamli asboblar borgan sari kengroq qo‘llana boshlandi, chunki ularning ko‘rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish qulay. Raqamli asboblarning tuzilishi o‘lchashda analog asboblarga qaraganda kata aniqlikka erishishga imkon beradi. SHu bilan birga raqamli asboblar qo‘llanganda o‘qish xatoligi bo‘lmaydi. Ammo analog asboblar raqamli asboblarga qaraganda anchagina sodda va arzondir.
O’lchash asboblari ko‘rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinasiyalangan,
integrallovchi va jamlovchi asboblarga bo‘linadi. Ko‘rsatuvchi asboblarda raqamli
qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o‘qiladi. Qayd qiluvchi asboblarda
ko‘rsatuvlarni diagramma qog‘ozida yozib olish yoki raqamli tarzda chop etish
ko‘zda tutiladi. Kombinasiyalangan asboblar o‘lchanayotgan kattalikni bir vaqtning o‘zida ko‘rsatadi hamda qayd qiladi. Integralovchi asboblarda o‘lchanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha yoki boshqa erkli o‘zgaruvchi bo‘yicha integrallanadi. Jamlovchi asboblarda ko‘rsatishlar turli kanallar bo‘yicha unga keltirilgan ikki yoki bir necha kattalikning yig‘indisi bilan funksional bog‘langan bo‘ladi. Ulchashga doir axborotni uzatish, o‘zgartish, ishlov berish va saqlash uchun qulay bo‘lgan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo‘lmaydigan shakldagi signalni ishlab chiquvchi o‘lchash vositasi o‘lchash o‘zgartkichi deb ataladi. Inson o‘zining sezgi organlari bilan o‘lchash o‘zgartkichi signallarini qabul qila olmaydi. O‘zgartiriladigan fizik kattalik — kirish kattaligi, uning o‘zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. Kirish va chiqish kattaliklari orasidagi bog‘lanishni o‘zgartkich funksiyasi qaror toptiradi. O‘lchash o‘zgartkichlari o’lchash asboblarining, turli o’lchash tizimlarining, biror
jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish tizimlarining tarkibiy qismi
hisoblanadi. O‘lchanayotgan kattalik berilgan o‘lchash o‘zgartkichi birlamchi
o‘zgartkich deyiladi. Birlamchi o‘lchash o‘zgartkichlari, ko‘pincha, datchik deb
yuritiladi. Uning bevosita o‘lchanayotgan fizik kattalik ta’siridagi qismi sezgir
element deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda termojuft, manometrik
termometrda tarmoballon ana shunday elementlardir. O’lchash asboblari va
o‘zgartkichlari o‘lchanayotgan kattalikning turiga qarab tegishli nomlarga ega
bo‘ladi, masalan, termometrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf o‘lchagichlar, sath o‘lchagichlar, gaz analizatorlari, konsentratometrlar, nam o‘lchagichlar va hokazo. Ayrim o’lchash vositalari va o’lchash tizimlaridan tashqari murakkab axborot-o’lchash tizimlari ham qo‘llanadi. Ular ko‘plab texnologik uskunalarda avtomatik o‘lchashni amalga oshirishnigina ta’minlab qolmay (o’lchash kanallari soni mingminglab bo‘lishi mumkin), balki o‘lchash natijalarini berilgan algoritmlar bo‘yicha zarur qayta ishlashni ham bajaradi. Shu munosabat bilan o‘lchash o‘zgartkichlarining axborot-hisoblash mashinalari va qurilmalari kirishiga keladigan signallarini unifikasiyalashtirish (bir xillashtirish) zarurati tug‘iladi. Signallarni unifikasiyalashtirish o’lchash asboblari turlarini minimumga keltirish imkonini beradi. O’lchash vositalari o‘lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasiga qarab ish, namuna va etalon o’lchash asboblariga bo‘linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
