Birin ch I b o‘ L i m texnologik parametrlarni nazorat qilish usullari va vositalari

Suyuqlik tarkibini tahlil qilishning optik usuli
Optik analizatorlarda tahlil qilinayotgan suyuqlik tarkibi bilan shu suyuqlik
orqali yorug‘likning tarqalish qonunlari o‘rtasidagi bog‘lanishdan foydalaniladi.
Eritmalarni tahlil qilishning optik usullari suyuqliklar optik xoccalarining sindirish va qaytarish koeffisienti, optik zichligi, qutblanish burchagi va boshqa
ko‘rsatkichlarning tekshirilayotgan modda konsentrasiyasiga bog‘liqligiga
asoslangan. Eng ko‘p tarqalgan optik analizatorlarga fotoelektrik refraktometrar,
fotoelektrik kalorimetrlar, fotoelektrik nefelometrlar va fotoelektrik polyarimetrlar
kiradi.
Refraktometrlarda tahlil yorug‘likning bir muhitdan ikkinchi bir muhitga o‘tishida (bu muhitlarning optik xossalari turlicha bo‘lganligi sababli) o‘z
yo‘nalishini o‘zgartirish xususiyatlaridan foydalaniladi. Agar muhitlardan birining
optik xossasi o‘zgarmasdan qolsa (etalon muhit), ikkinchisining xossasi esa
suyuqlikdagi komponentlarning o‘zgarishi bo‘yicha bu komponentning
konsentrasiyasini o‘lchash mumkin. Yorug‘lik nurining chetga chiqishini (sinish ko‘rsatkichini) aniqlashning bir nechta usuli mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari spektrometrik va to‘la ichki qaytarish usullaridir.
Spektrometrik usul yorug‘lik oqimining nazorat qilinayotgan shisha
prizmalarda eng kam chetga chiqish burchagi bo‘yicha yorug‘likning sinish
ko‘rsatkichini aniqlashga asoslangan. 6.26- rasmda avtomatik refraktometrning prinsipial sxemasi ko‘rsatilgan bo‘lib, unda tahlil qilinayotgan eritma ikki kyuvet 4 va 6 dan iborat differensial kyuvet orqali o‘tkaziladi. Har ikki kyuvet umumiy devorcha 5 ga ega prizmadan iborat. Kyuvet 4 orqali tahlil qilinayotgan eritma o‘tkaziladi, kyuvet 6 da esa etalon suyuqlik turadi.

Yorug‘lik manba 1 dan linza 2 va diafragma 3 yordamida yorug‘lik polosasi a
ga o‘zgaradi, u ikkala kyuvetdan o‘tib, qo‘shalok fotorezistor 7 ga tushadi. Agar
4 va 6 kyuvetlardagi suyuqliklarning optik xossalari bir xil bo‘lsa, chiqayotgan yorug‘lik oqim b ning yo‘nalishi yorug‘lik oqimi a ning yo‘nalishi bilan bir xil bo‘ladi. Bu holda har ikki fotorezistor bir xilda yoritilgan va
ularning qarshiliklari teng bo‘ladi. Tahlil qilinayotgan suyuqlikning optik xossalari o‘zgarganida yorug‘lik oqimi o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartiradi: etalon kyuvet 6 ga kirishda va undan chiqishda. Nurning v yo‘nalishda siljishi natijasida pastki rezistorning yoritilganligi oshadi, yuqorigi fotorezistorniki esa kamayadi. Fotorezistorlar qarshiligining o‘zgarishi ko‘prik sxema yordamida o‘lchanadi. Yana bir keng tarqalgan turlaridan biri atomatik refraktometrlar bo‘lib, ularning ishlashi to‘la ichki qaytarish hodisasiga asoslangan. Refraktometrlar benzin, kerosin, xlorid va nitrat kislotalari, spirtlar va boshqa suyuqliklarni tahlil qilishda qo‘llaniladi. Ba’zi refraktometrlar kyuvetining tuzilishi ulardan agressiv, zaxarli, polimerlanadigan va yuqori haroratli muhitlarni tahlil qilishda foydalanishga imkon beradi. Miqdor jihatdan tahlil qilishning kalorimetrik usuli rang qo‘shilgan eritmalarning ulardan o‘tadigan yorug‘lik oqimini bir xilda yutmasligiga asoslangan. Miqdoriy nisbatlar Lambert-Ber qonuniga muvofiq aniqlanadi.