|
cho`qmoqli plaun (Licopodium clavatum) hisoblanadi (4-rasm). Bu o`simlik Rossiyada, xususan, uning o`rmon zonasida keng tarqalgan. Cho`qmoqli plaun dixatomik shoxlangan, yer bag`irlab o`sadigan o`simlik bo`lib, ayrim hollarda uning uzunligi 3 m ga qadar boradi. Poyasi bigizsimon barglar bilan qoplangan, uning gorizontal holda yer bag`irlab o`sadigan qismida ancha murakkab tuzilishli, shoxlangan ildizlari bor.
Poyasining ichki tuzilishi nisbatan murakkab, uning sirt tomonida og`izchali epidermis joylashgan, epidermis ostida ich tomonidan endodermaga o`xshash po`st bo`ladi. Endodermadan so`ng peritsikl boshlanadi, markazda esa traxeidlardan iborat ksilema joylashgan bo`lib, uni elaksimon naylar va parenxima hujayralaridan shakllangan floema o`rab turadi. Barglari uzun, ensiz, poyada navbatlashib, qarama-qarshi va halqa shaklida joylashgan.
Poyaning uchida dixatomik shoxlangan cho`qmoq shaklidagi boshoqlar bo`ladi. Boshoqchaning markazidan o`q o`tadi. Boshoqcha o`qiga qorin qismi kengaygan, qisqa bandli, o`tkir uchli spora saqlovchi barglari o`zining tub qismi bilan birlashgan. Spora barglarning markazida buyraksimon sporangiy joylashgan. Sporangiyning ichi juda ko`plab bir xil kattalikdagi sporalar bilan to`la bo`ladi.
Pishib yetilgan sporangiy yorilib, sporalar qulay sharoitga tushishi bilan ulardan plaunning gametofit nasli — o`simta o`sib chiqadi. O`simtaning ostki qismida rizoidlar, ustki qismida jinsiy organlar anteridiy va arxegoniy taraqqiy etadi. Odatda anteridiy o`simtaning markazida, arxegoniy esa uning tashqi qismida joylashgan bo`ladi. Cho`qmoq plaunning gametofiti 15-20 yilga qadar umr ko`radi. Jinsiy organlarning rivojlanishi va urug`lanishi gametofit hayotining ikkinchi yarmida kuzatiladi. Urug`lanishdan so`ng vujudga kelgan zigotadan darhol sporofit murtagi shakllanadi. Ma`lum vaqtdan so`ng sporofit murtagidan cho`qmoq plaunning sporofit nasli hosil bo`ladi.
Plaunsimonlar ma`lum darajadagi xo`jalik ahamiyatiga ega, undan olinadigan moy tabobatda, sporasidan olinadigan bo`yoq esa jun va ipakni bo`yash uchun ishlatiladi.
Selaginellalar, asosan tropik mintaqalarda soya joylarda o`sadigan o`simliklardir. Ular har xil (tengsiz) sporalar yordamida ko`payishi bilan boshqa qabilaga kiradigan plaunlardan farq qiladi. Selaginella mayda (mikrospora) va yirik spora (makrospora) hosil qiladi. Har xil sporalilik evolyutsion rivojlanishda kata rol o`ynaydi, chunki bu xususiyat ikki xil, ya`ni erkak va urg`ochi o`simta (gametofit) vujudga kelishiga sabab bo`ladi.
Selaginellalar biron amaliy ahamiyatga ega emas.
Xulosa
Tabiatdagi «kasalliklar va turli eologik omillar» va boshqa ta’sirlar natijasida yuzlab o'simliklar yo'qolib ketmoqda, suv havzalari ifloslanib, inson toza ichimlik suvisiz qolmoqda. Atmosferaga tashlanayotgan zaharli gazlar, kimyoviy moddalar inson va tabiat, jonzotlarning hayoti, ekologik holatni buzmoqda.
Tirik jonzotlar ma'lum muhitda va uning omillari ta'siri ostida yashab, riyojlanadi, ko'payadi, ekologik omillar bilan muloqotda bo'la^i, o'zgaradi, doimiy harakatda bo'lib, nasi qoldiradi.
Biz ko'pinchaj tirikni o'likka, biologik holatni fizikaviy yoki kimyoviy holatga, jonli tabiatni jonsiz tabiatga, organik dunyoni neorganik dunyoga, aktivlikni passivlikka, abiotik omillarni biotik omillarga qarsh^ qo'yamiz. Shunga qaramasdan tirik tabiatni juda tezlik bilan o'lik tabiatdan farqlaymiz, ular bir-biri bilan doim bog'liq, ajralm^s ekanini ham bilamiz. Hayot fizikaviy muhitsiz bo'lmaydi. Lekin tirik jonzotlar o'z navbatida shu fizikaviy, o'zlari yashab turgan muhitga ta'sir qiladi. Bu ta'sir Yerda hayotning saqlanishi uchun juda katta ahamiyatga egadir. Tuproq, atmosfera va suvning xususiyatlari, har xil jinslarning hosil bo'lishida o'simliklar hayot-faoliyatining roli kattadir.
Organizm faoliyatida urug yoki tuxum hosil qilish, tana haroratini suv balansi bir xil ushlashi, doim harakatda bo'lishi, nafas olish va qon aylanish kabi jarayonlarni boshqarishi fizikaviy muhit kuchlari (yerning tortish kuchi, energiya oqimi, kimyoviy reaksiyalar) bilan teng bormayotganga o'xshaydi. Masalan; tog' jinslaridan kattaroq toshni qiyadan pastga qarab yumalatganda energiya hosil bo'ladi. Lekin bu yerda yerning tortish kuchi, jinsning yumalashidan chiqqan energiya, uning ma'lum joyga kelib to'xtab atrof-muhit bilan tenglashishi, tirik organizmning na ko'payishi, na nafas olishiga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilmaydi.
O'simliklar ildizlari orqali tuproqdan mineral moddalarni olib, murakkab uglevodlar, oqsillar, fermentlarni sintez qiladi, o'zlarining tanasini kattalashtiradi va muhitning fizikaviy kuchiga qarshi turadi. Lekin muhitning fizikaviy kuchlarini jilovlab boimaydi, ular cheksiz, har xil va doim harakatda bo'lib, tirik organizmlarga bir joyda, bir necha tabiiy kuch birlikda ta'sir qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. V.A.Burыgin.F.X.Jongurazov, J.K..Saidov. va boshqalar. Botanika va o‘simliklar fizologiyasi.T, "O‘qituvchi" 1972 yil.
2. Kursanov., N.A.Komaranitskiy .V.F.Razdorskiy va boshqalar. Botanika I, II tom.T. «O‘qituvchi» 1972y.
3. F.Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg‘ulot-lar. T. "Mehnat" ,1986 yil.
4. I.Xamdamov., I.Shukurullayev.,YE.Tarasova.,YU.Qurbonov.,
A.Umirzoqov.Botanika,asoslari.T., «Mehnat» 1990 yil.
5. V.G.Xrjanovskiy.Kurs obshey botaniki.Chast I,II.M. "Vыsshaya shkola "1982 god.
6. G.P.Yakovlev., V.A.Chelombыtko.Botanika.M.Iz-vo "Vыsshaya shkola" 1990 god.
7. Xolida Mirfayoz qizi. Mahkamova.Botanika. T."O‘qituvchi 1995 yil.
8. www.ziyonet.uz
Do'stlaringiz bilan baham: |
