Biosferanıń bir bólegi bolǵan jerimiz maydanı 51 milliard 20 mln gektardı quraydı

Awıl xojalıǵında jerden paydalanıw (dúnya kóleminde):

1700 j	1850 j	1820 j	1950 j	1980j	2000 j
265 mln.ga	265 mln.ga	913 mln.ga	1170 mln.ga	1500 mln.ga	1360 mln.ga

2020 jılda awıl xojalıq jerleri 1660 mln.ga ni tashkil etiwi boljanǵan edi.

 Topıraq degradatsiyasi dúnya kóleminde 3500 mln.ga maydanǵa hám 23, 5%
(2005 jılda 1. 5 mlrd.) xalıqqa tásir kórsetken.
 Urbanizatsiya
Dúnya kóleminde qala xalqtın artıwınıń dinamikası (mlrd. esabında )

1950 j	1970 j	1990 j	2010 j	2020 j	2030 j	2050 j
0,74	1,33	2,27	3,49	4,21*	4,97*	6,40*

*boljaw
 Suwdan paydalanıw : Insaniyat basqaratuǵın ekosistemalarga (egin maydanları,
jaylawlar hám toǵaylar ) ulıwma yevpotranspiratsiyadan 18200 km³ suw
sarplanadı.
Dúnyada suwǵarılatuǵın jerler maydanı ózgeriwiniń dinamikası (mln.ga)

1800 j	1900 j	2000 j	2020 j	2050 j
8	40	280	367*	529*

*boljaw
 Tógin hám basqa agroximikatlar: 1960 hám 1970 yy. orın iyelegen “kók
revolyusiya” mineral tógin qóllaw muǵdarın asıwına sebep boldı.
Dúnya kóleminde azotli tógin qollaw muǵdarınıń dinamikası (mln. tonna )

1950 j	1970	1990 j	2000 j	2020 j	2050 j
<10	32	77	81	135*	236*

*boljaw
Azıq-awqat qawipsizligi: global kólemde masaqlı dánli eginler óniminiń artıwı 1960 -1980 j.- 4 %/jil, 1990 jıllarda - 2 %/jil, 2000 jıllarda - <1 %/yil shólkemlesken.
Jılına xalıq basına sarplanatuǵın dán muǵdarın dinamikası

1985 j	1990j	1995j	2005 j
339 kg	335 kg	301 kg	<300 kg

 Shıǵındılardı basqarıw : sanaat hám qala shıǵındıları muǵdarı artpaqta.
AQSHda qattı forma daǵı shıǵındılardı toplanıwı (kg/odam/kun esabında )

1970 j	1980 j	1990j	2003 j	2007 j
1.5	1.7	2.0	2.0	2.1

Sanaat buyımları : jerler túrli sanaat buyımları (bioyoqilg'i, dárivor ósimlikler
hám xokazo) islep shıǵarıw ushın da paydalanılıp atır. Sol sebepli awıl xojalıq jer maydanları azayıwı gúzetiledi.
Ózbekstan 1996 jılda GEF (Global ekologiyalıq fond) dıń teń haqılı aǵzasına aylandı, bul bolsa mámlekettiń tábiy resursları hám turaqlı rawajlanıwına baǵdarlanǵan túrli úlken hám kishi grantli joybarlardı ámelge asırıw múmkinshiligin jaratadı.
Házirgi kúnde turaqlı rawajlanıw máselelerinde xalıqtıń aktiv qatnasıwın támiyinlew ushın turaqlı rawajlanıw ideyasın tálim tarawına baylanıstırǵan halda,
jergilikli hám milliy dárejede keń jaqtılandıriw, úgit-násiyatlaw qılıw zárúr. Usı halda turaqlı rawajlanıw ushın (keń mánistegi) tálim tekǵana házirgi, bálki kelesi
áwlad wákilleriniń talapların qandırıw maqsetinde jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq, ruwxıy -materiallıq wazıypaları, qolay átirap -ortalıq hám mámlekettiń tábiy resursları potencialın saqlap qalıw máselelerin aqılǵa say tarqatıp alıwǵa jóneltirilgen bilimlerdi óz ishine alǵan pútkil tálim sistemasınıń basqıshpa-basqısh keshetuǵın reformaların názerde tutadı.

Tema: Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalarda tógin qollanıw
Reje:
1. Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalar haqqında túsinik
2. Awıl xojalıǵında resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalardıń qollanılıwı
3. Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalarda tógin qollanıw

1. Házirgi kúnde awıl xojalıǵında resurs tejewshi texnologiyalar - bul tiykarınan jerge túrli islew beriw (shúdigarlaw, chizel qılıw, baronalash hám basqa agrotexnikalıq ilajlar ) ni kemeytiw yamasa ekonomikalıq sarp qárejetlerdi tejew, arqalı awıl xojalıǵı eginlerin jetistiriw mánisinde talqin etiledi. Topıraqtı qorǵaw - topıraq maydanın qandayda bir polietilen plenka, ósimlik qaldıg'i, jasıl sideratlar, hár qıylı kompostlar, tezek yamasa basqa organikalıq qaldıqlar menen qaplaw yamasa mulchalaw mánisinde isletiledi.
Topıraqtı qorǵaw texnologiyaları házirgi kúnde shet el mámleketleri
awıl xojalıǵında resurs tejewshi texnologiyalardıń ajıralmaytuǵın bir bólegi retinde qollanılıp kelinbekte.
“Dúnyanıń kópshilik mámleketlerde (Braziliya, Jańa Zellandiya, Meksika, Amerika qospa shtatları, Kitay, Indiya, Pakistan, Turkiya, Rossiya, Kazaxstan hám basqalar ) 100 mln.ga den artıq jer maydanları awıl xojalıǵında resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalardan paydalanǵan halda awıl xojalıq ónimleri jetistirilmekte .
“Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiya jerdi aydap egin jetistiriw texnologiyasına alternativa etip jaratılǵan. Jer maydanın 30% ósimlik qaldıg'i menen qaplap topıraqqa islew beriwdiń hár qanday agrotexnologiyasi “Conservation Agriculture” dep júritiledi.
“Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiya” tiykarınan “Topıraqtı qorǵawshı jerge islew beriw ” sóz dizbeginen alınǵan hám rawajlandırılǵan”
Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiya yaǵnıy Conservation
Agriculture úsh tiykarǵı ajıralmas baylanısqan principlerge tiykarlanadı :
Topıraqqa minimal islew beriw: Bunnan maqset topıraqqa islew bermaslikke erisiw, biraq eginlerdi egiw processinde jer maydanınıń tek 20 -25% qayta islew.
Jer maydanın ósimlik qaldıg'i menen mulchalash: Maqset - topıraqtı suw hám
samal erroziyasınan qorǵaw ; daladan shıǵıp ketetuǵın taslama suw
muǵdarı hám jer maydanınan suwdı puwlanıwın kemeytiw; jerlerden turaqlı
paydalanıw maqsetinde suwǵarıw suvidan nátiyjeli paydalanıw, topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin jaqsılawǵa erisiw. Jer maydanın
mulchalash ushın ósimlik qaldıg'i muǵdarı biofizikalıq jaǵdayǵa hám eginler sistemasına baylanıslı.
 almaslap egiwdi engiziw: Maqset – jabayı shóp, ósimlik kesellikleri hám zıyankesler tásirin kemeytiw ushın túrli eginler qosılǵan almaslap egiw rotatsiyaların engiziw; almaslap egiwdegi eginler nátiyjesinen paydalanıw ; fermer xojalıqlarına ekonomikalıq tárepten nátiyjeli egin sistemasın usınıs etiw.

1-súwret. Jerdi aydaw usılları
Tómendegi resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalar bar:
Aydamastan egiw – topıraq júzesinde ósimlik qaldıqların qaldırǵan halda tegis jerge islew bermesten tuwrúdan-tuwrı egiw.

2-súwret. Aydamastan egiw

Turaqlı pushtaga ekish- pushta turaqlı halda bolıp júzesi ósimlik qaldıǵı menen qaplanǵan halda tuwrıdan-tuwrı aydalmastan pushta ústine egiw.

3-súwret. Turaqlı puchtaga ekish
- Aralıq aydap egiw (Intermediate Tillage) - topıraq maydanında ósimlik qaldıqları qaldırilip bir jıl shúdigarlap, jerge islew berip tegis jerga yamasa pushtaniń ústine egiw, keyingi jılı aydamaw.
- Kem islew beriw (Minimum Tillage) - topıraq maydanında ósimlik qaldıqları qaldırilgan halda erni shúdigar etpesten, chizel yamasa baronalar menen topıraq maydanına islew beriw hám soǵan uqsas basqa bir qansha egiw túrlerine bólinedi.
Kórinip turǵanınday, topıraq qorǵawshı texnologiyalar, resurs tejewshi texnologiyalar menen birgelikte komplekslik túrde isletilip kelinip atır.

2. Awıl xojalıǵında eginler ósiwi hám rawajlanıwın da topıraq sharayatın optimallastırıw ósimlik turmısındaǵı eń zárúrli faktorlardan biri esaplanadı.Álbette, buǵan ilimiy tiykarlanǵan topıraqqa mexanik islew beriw arqalı erisiledi,yaǵnıy topıraqtıń haydalma qatlamına ishlov beriw menen awıl xojalıq eginleriniń ósiwi, rawajlanıwına qolaylı sharayat jaratıladı hám topıraq ónimdarlıǵı asıriladı.
Suw hám samal eroziyası topıraq bólekshelerin juwıp hám ushırıp ketiwi menen
birgelikte, topıraq ızǵarlıǵınıń azayıp ketiwine alıp keledi. Sonıń ushın topıraq erroziyasın azaytatuǵın, strukturalıq hám agregatlik jaǵdayın jaqsılaytuǵın, shirindi hám azıq elementler rezervin asıratuǵın, ekonomikalıq tárepten nátiyjeli usıllarınan biri - topıraqqa ishlov beriw tereńligi hám sanın kemeytiw, hám de ósimlik qaldıqlarınıń topıraqta qaldırılıwı esabına topıraqtıń organikalıq elementlerge bayıtıw esaplanadı.
Izertlewshi-ilimpazlar maǵlıwmatlarına kóre, resurstejamkor texnologiyalar, atap aytqanda, aydamastan egiwde, ápiwayı aydap egiletuǵın usılǵa qaraǵanda jerdiń 0-10 sm qatlamında topıraq ónimliligi joqarı bolǵan. Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalardı qollanǵanda, ápiwayı usılǵa qaraǵanda topıraqtıń fizikalıq, ximiyalıq qásiyetleri, atap aytqanda, topıraq shorlanıwı, kólem salmaǵı, hám de jerdi islew beriwge ketken ekonomikalıq sarp etiw qárejetleriniń azayǵanlıǵı, sol menen birgelikte topıraq infiltratsiyasi, ızǵarlıǵı, agregatlik jaǵdayı, gewekligi asqanlıǵı, eginler zúráátliligi hám ekonomikalıq nátiyjelililik joqarı bolǵan.
“Resurs puxta hám topıraqtı qorǵaw etiwshi texnologiyalar qollanganda topıraqtıń biologiyalıq janlanıwı júz beredi, topıraq ızǵarlıǵı asadı hám organikalıq elementlar tóplanǵanlıǵı sebepli topıraqtıń biologiyalıq indikatorlari esaplanǵan paydalı jániwarlar, jawın jawın qurtları sanı kóbeyedi. Joqarıda keltirilgen ilimiy izertlewler nátiyjeleri tiykarınan lalmi dıyqanshılıq júritiletuǵın aymaqlarda alınǵan
3. Resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalarda tógin qóllawda tómendegilerge itibar qaratıw kerek:
- jer maydanın mulchalash maqsetinde qaldırilgan ósimlik qaldıqları quramında azot kem muǵdarda (C/N>30 ) bolǵanda waqtınshalıq immobilizatsiya procesi gúzetiledi, bakteriyalardıń keyinirek kóbeyiwi toqtap qaladı. Soǵan qosımsha túrde, resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyalar qollanılǵanda N-NH3 ushıp joǵalıp ketiwiniń muǵdarı artadı. Bunday halatda (ádetde resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiyaǵa ótiwdiń dáslepki jıllarında ) salıstırǵanda joqarılaw normada azot qollanıladı ;
- ósimlik qaldıqları menen jer maydanın mulchalash denitrifikatsiya procesine unamsız hám unamlı tásir kórsetiwi múmkin: (1) ósimlik qaldıqları topıraq ızǵarlıǵın saqlaydı, biraq N₂O muǵdarın asırıwı múmkin; (2) ósimlik qaldıqları topıraq temperaturasın pasaytiradi, onıń strukturası hám aeratsiyasini jaqsılaydı, nátiyjede N2O muǵdarı azayadı.
- resurs tejewshi hám topıraqtı qorǵawshı texnologiya qollanganda topıraqtıń suw ótkizgishligi asadı, biraq N-NO3 topıraqtıń tereń qatlamlarına juwılıw qáwpi boladı;
- eginlerde qollanılatuǵın azot normaların anıqlawda topıraq ónimliligi, agrofon, tóginniń ekonomikalıq ekologiyalıq natiyjeliligine itibar beriledi;
- azot tóginin mochevina formasında qóllaw ósimlik qaldıqları quramındaǵı ureazanıń aktivligin asıradı. SHu sebepli ósimliklerdi japıraǵınan azıqlandırıwda mochevina ábzal esaplanadı ;
- “Eginlerde azot tóginin shashpa usılda qóllaw onı paydasız ushıp joǵalıp ketiwine sebep boladı. Azot tóginin múmkinshilik shekem mexanizmler járdeminde topıraqqa kirgiziw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.