Biosferanıń bir bólegi bolǵan jerimiz maydanı 51 milliard 20 mln gektardı quraydı

Toǵaylar:
-1, 6 mlrd. insannıń iskerligi toǵaylar menen baylanıslı.
-Toǵaydan 80% ten artıq ósimlik hám basqa jonzotlar túrleri ósedi.
Topıraq degradatsiyasi:
“Dúnyada 2, 6 mlrd. adam tuwrıdan-tuwrı awıl xojalıǵı menen baylanıslı. Biraq awıl xojalıǵı jerleriniń 52% ortasha hám kúshli dárejede degradatsiyaga dus kelgen. Degradatsiya pútkil dúnyadaǵı awıl xojalıǵı ushın
Paydalanılatuǵın ámeldegi 5 milliard 200 million gektar qurǵaqlay jerlerdiń derlik
70% ni qamtıp boldı. Jıldan jılǵa degradatsiya pátleri kusheytip atır hám insaniyat óziniń tariyxıy rawajlanıwı dawamında 2 millard gektar ónimli jerlerdi joǵaltdı, bul bolsa házirgi kúnde shúdigar jerler hám otlaqlardan talay ko'p bolıp tabıladı. (Turaqlı rawajlanıw hám tábiyattanıwlıq tiykarları, 2016 ).
Topıraq degradatsiyasi islep shıǵarıwdan shıǵıwı (jaramsız bolıwı ) dáslepki (tariyxıy ) ko'satkichlarga salıstırǵanda 30 -35 ret artıq esaplanadı. Qurǵaqlıq hám shólleniwi nátiyjesinde jılına 12 mln.ga (23 ga/minut) jerler islep shıǵarıwǵa jaramsız bolıp qalıp atır. Bul maydanlarda 20 mln.tonna g'alla jetistiriw múmkin bolar edi”.
Sonday etip, turaqlı rawajlanıw ideyası, óz mánisine kóre mine sonday da házirgi, da keleshek áwladqa joqarı turmıs tárizin támiyinlew,olardıń jasaw ortalıǵın qorǵaw hám jaqsılawdı názerde tutatuǵın ekonomikalıq rawajlanıw menen óz-ara til tabısıwǵa etilgen háreket esaplanadı. Yaǵnıy, bul sonday uyqaslıqtaǵı rawajlanıw bolıwı kerek, ol jaǵdayda tábiyiy baylıqlar, investitsiyalar, texnologiyalar bárkámallıǵı hám social strukturanıń ózgeriwi de búgingi hám ertangi kún mútajlikleri menen uyqas túsiwi talap etiledi.
Awıl xojalıǵında turaqlı rawajlanıw qaǵıydalarǵa tiykarlanadı :
1. Awıl xojalıǵı ónimlerin jetistiriwde tiykarǵı derek qayta tiklenbeytuǵın energiya esaplanadı. Keleshekte bul derektiń qısqarıwı gúzetilse, ol jaǵdayda azıq awqat qımbat bolıwı yamasa onıń muǵdarı azayadı.
2. Házirde awıl xojalıǵı júrgiziw átirap ortalıqqa zıyan jetkizbekte, yaǵnıy
kóplegen topıraq erroziyasına, jerlerdi degradatsiyaga dús keliwine hám toǵaylar
maydanlarınıń qısqarıwına sebep bolıp atır.
3. Bazı bir islep shıǵarıw ámeliyatları átirap ortalıq pataslanıwına sebep
bolıp atır.
4. Awıl xojalıǵı ónimleri jetistiriwde ishki múmkinshiliklerge tayaniw hám fermer xojalıǵı resurslarini keńeytiw, ámeldegi biraq shegeralangan resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıw boyınsha tiyisli ilajlardı islep tabıw shegaralanıwı tashwishleri bar.
5. Egerde awıl xojalıǵı energiya hám ot-jem jetistiriwshi tiykarǵı derek bolıp qalsa, ol jaǵdayda keleshekte ádetdegi agrotexnologiyalar hám awıl xojalıǵı júrgiziw turaqlı bolmay qalıwı múmkinshiligı bar.
6. Shańaraqqa tiyisli fermer xojalıqları iri industriyalasqan fermer xojalıqlarına
aylandırılsa, ol jaǵdayda awıl xalqınıń ómir dárejesi tómenlewi mashqalası
bar.


2. Keyingi 10 -15 jıl ishinde Evropa (Germaniya, Fransiya, Italiya, Chexiya,
Polsha ), MDH mámleketleri (Rossiya, Ukraina, Belarusiya, Kazaxstan ) hám de
Amerika hám Kanadada topıraq ónimdarlıǵın asırıw, onı basqarıwǵa úlken itibar qaratılǵan. Olarda topıraq ónimdarlıǵın qurawshı faktorlardıń ayırımları, topıraq payda bolıw sharayatı hám basqa topıraq parametrleri, insan iskerligi menen baylanıslı halda úyrenilinip, topıraq ónimliligin basqarıwdıń statistikalıq modelleri dúzilgen. Respublikada bul tarawda alıp barılıp atırǵan ilimiy izertlewler sonı kórsetedi, intensiv dıyxanshılıq sistemasında suwǵarılatuǵın topraqlarda keshetuǵın elementar processler tábiyiy topıraqlardan keskinparq etedi. Sonday eken, topıraq ońimdarlıǵınıń qáliplesiwi málim bir nizamlıqlarǵa boysunadı. Áne sol nizamlıqlardı tereń úyreniw, olardı ilimiy tiykarlanǵan topıraq ónimliligi menen baylanıslı bolǵan ilimiy-ámeliy mashqalalardıń sheshimin tabıwda zárúrli áhmiyet kásip etedi (R. K. Qóziev hám basqalar 2013).
Jerlerdi turaqlı basqarıwdıń bahalaw boyınsha xalıq aralıq principler.
Jerlerden turaqlı basqarıwdıń maqsetleri:
a) awıl xojalıǵı ónimleri islep shıǵarıwdı saqlaw hám asırıw ;
b) awıl xojalıǵı ónimleri islep shıǵarıwda qáwip-qáterlerdi kemeytiw;
c) tábiy resursların qorǵaw, topıraq hám suw sapası degradatsiyasinıń aldın
alıw ;
d) jerlerdi turaqlı basqarıw ekonomikalıq jaqtan nátiyjeli bolıwı dárkar ;
e) jerlerdi turaqlı basqarıw social tárepten qanaatlanǵan bolıwı kerek.

3. “Dúnyada jerden paydalanıw paydalanıw mútáji hám talabı artıqshası menen
birgelikte tómendegiler XXI ásirdiń global máseleleri esaplanadı :
 Energiyadan paydalanıw : 1960 y.paydalanılǵan energiya muǵdarı jılık
esapta 11. 5 x10¹⁸ djoulni tashkil etken bolsa, 2005 y. bul kórsetkish 463 x10¹⁸
djoulga teń boldı. Energiyadan paydalanıwdıń jıllıq artpaqtası 2. 5-3. 0
procentke teń.
 Íqlım ózgeriwi: 1750 jılda hawa daǵı CO2 konsentraciyası 210 ppm bolǵan
bolsa, 201 jılǵa kelip bul kórsetkish 390 ppm ge shekem artqan. Jıllıq artıw
0. 5% yamasa 2, 3% ti quraǵan.