Biologiya fakulteti

2. Organizmge ta’sir etiwshi stress sebepleri
Stresstiń insan organizmine tásiri hár qıylı faktorlarǵa baylanıslı. Olar bir neshe belgiler toparına kóre xarakteristikalanıwı múmkin. Tábiyaatına kóre faktorlardı eki taypaǵa bolıw múmkin:

1. 
   Psixologiyalıq, óytkeni sezimiy jarılıw.
   
2. 
   Fiziologikalıq, insan denesiniń turmıslıq iskerligin inhibe etetuǵın sebepler (bul júdá tómen yamasa joqarı temperatura, ashlıq, suwsızlanıw yamasa hár qıylı kesellikler bolıwı múmkin).
   

Stresstiń insan denesine tásiri túrli derekler tárepinen qozǵatılıwı múmkin. Olar, sonıń menen birge, eki túrge bólinedi:

1. 
   Átirap ortalıq faktorları. Stress rawajlanıwınıń sırtqı sebeplerin ekologiyalıq qawipsizlik kózqarasınan anıqlaw múmkin. Bul faktorlarǵa hawanıń pataslanıwı, atmosfera basımınıń ózgeriwi, magnit dúbeleyleri hám temperaturanıń ózgeriwi kiredi. Sırtqı stimullarning ekinshi túri - bul jámiyettegi unamsız jaǵdaylar, yaǵnıy dawlar, jaqınlarıńızdı joytıw hám basqalar.
   
2. 
   Ishki faktorlar. Bunday halda, insan denesindegi stress depressiyani keltirip shıǵaratuǵın qolaysız túbirdi tabadı. Stresstiń bul sebepleri toparına barlıq medicinalıq stressler, yaǵnıy hár qanday túrdegi kesellikler kiredi - ápiwayı vitamin etiwmasligi hám salmaqli zaqım aliwge shekem infektsiya.
   

Insan denesiniń bunday reakciyasın tek unamsız faktorlar keltirip shıǵaradı, degen pikir da nadurıs. Adamlarda unamlı sezim-sezimler yamasa basqa patogenlarning hádden tıs kópliginen stress jaǵdayınıń payda bolıwı júdá keń tarqalǵan.
Stressli qaǵıydalardıń tásiri kóplegen keselliklerdiń payda bolıwı menen baylanıslı. Stresstiń zıyanlı tásirin zıyansizlantirishni hám qaytalanishdan ózińizdi qorǵawdı úyreniw ushın, psixo-emotsional kernew dáregin tabıw kerek. Stresstiń eń keń tarqalǵan sebepleri sezimiy faktorlar. Hár bir kesellik yamasa jaralar, fiziologikalıq hám psixologiyalıq júkler, infektsiyalar hám kesellikler denediń kernewin qozǵatadı. Kishi dozalarda stress adamǵa unamlı tásir etedi: Bawırda glyukozanı qáliplestiriw aktivlesedi, yog 'tezroq hám natiyjelilew janıp ketken, isiw processleri inhibe etiledi, denediń qarsılıgı kúshayadi.Biraq, stresslerdiń sozılmalı tásiri mudamı barlıq organlardıń jaǵdayı hám múmkinshiliklerine unamsız tásir etedi. Sezimiy ishki basım dene degi eń hálsiz kózqarastan : nerv sisteması, awqat as sińiriw qılıw sisteması, qol qatılmaslıg, immunitet hám tushkunlik bolsa kesellik yamasa zıyanlı ádet bolıp qaladı.
Sozılmalı stresstiń eń keń tarqalǵan signalları :
háreketsiz migren,;
turaqlı saykes emes;
júrek-qan tamır sistemasınıń buzılıwları ótkir formaǵa, joqarı basım hám taxikardiya payda boladı;
hár qıylı ayırmashılıqlarǵa qaray qáliplesken, alkogol, oyın hám náshebent elementlar hám dáriler;
charchoqning kusheytiwi, dıqqat hám yad qábiletiniń jamanlashishini;
as qazan -ishek kesellikleriniń kusheytiwi, gastrit kórinisi yamasa jaralarınıń kórinisi;
jaralar kóbeygen;
immunitettiń hálsizleniwi, nátiyjede - turaqlı samal hám virus keselligi;.
Turaqlı jag’daylardin turaqlı turde juz berip turiwi aqibetinde kóbinese uyqısızlıq, asabiylashuvchanlik, jaman ǵázep hám tushkunlikka aylanadı.
Bunnan tısqarı, stresstiń tásiri nátiyjeleri tezlik penen anıqlanıwı múmkin emes, biraq biraz waqıt ótkennen son qáwipli kesellikke aylanadı. Turmıs dúgilisiwi dáwirinde dene tárepinen sintez etilgen gormonlar zárúr, biraq olardıń sanı " tınıshsızlanıwlı emes" bolmawi kerek.
Biz qashannan berli anıqlaganimizdek, zıyanlı stresstiń bir tiykarǵı sebebi bar - sırtqı tásir organizmdiń iykemlesiw qábiletinen asıp ketken.jaǵday júzege keldi, ol jaǵdayda adam ózin ózi hal ete almaydı, minez-qulıqtıń anıq strategiyasın islep shıǵadı. Yamasa strategiya bar, lekin onı ámelge asırıw ushın kúsh hám qábilet joq. Mıy organlarǵa qanday buyrıq beriwdi bilmaydi. hám insan denesinde moፄjizalar júz bóle baslaydı. Stress allergik reakciyalar, nerv tikleri, túrli organlardaǵı awrıwlar, uyqı hám awqat as sińiriw qılıwdıń aynıwı, dem alıw, júrek-qan tamır, reproduktivlik hám ekskretor sistemalar iskerliginiń aynıwı arqalı ózin kórinetuǵın etiwi múmkin. Hámme zat múmkin. Sizdiń deneńiz zıyanlı stress tásirinde ózin qanday tutıwın shama qılıw múmkin emes. Bul stresstiń aqıbetleri.
Stressti keltirip shıǵaratuǵın faktorlar - bul adamdı sırtqı hám ishki ortalıqtan tásirlenip, onı stress jaǵdayına alıp keledi. Shólkemde insan stressiniń payda bolıwına tásir etiwshi tiykarǵı faktorlar : shólkemlestirilgen, shólkem ishindegi, jeke.
Shólkemlestirilgen faktorlar shaxstıń shólkem degi poziciyasi, atap aytqanda, onıń ilmiy tájriybesine sáykes keletuǵın jumıs penenjoq ekenligi menen belgilenedi; xızmetkerler menen jaman munasábetler; ósiw keleshekleriniń joq ekenligi, jumıs penenjayında básekiniń bar ekenligi hám basqalar.
Shólkemlestirilgen faktorlardıń mısalların kórip shıǵıń :
-xızmetkerdiń jumıs penenqábiletiniń etarli emesligi, bul ushın xızmetker óz mamanlıǵın tolıq kórsetiw eta almaydı ;
Islerdi kemeytiw kesteine ótken yamasa buyırtpashılar tárepinen tólenbeslik arqalı jumıs penenkólemin kemeytiwge májbúrli jergilikli shólkemlerde tez-tez ushraytuǵın jaǵday ;
- xızmetkerdiń islep shıǵarıw processindegi, jámáát degi ornı hám ornı tuwrısında etarlicha jaqsı tushunmasligi, bul jaǵday ádetde qánigediń anıq belgilengen huqıq hám minnetlemeleri joq ekenligi, wazıypanıń uǵımsızlıǵı, ósiw keleshekleriniń etiwmasligi;
- bir waqtıniń ózinde bir-birine baylanıslı bolmaǵan, biraq asıǵıs bolǵan hár qıylı wazıypalardı bir waqtıniń ózinde orınlaw zárúriyatı, bul sebep kóbinese shólkemdiń orta menejerleri arasında bólimler hám menejment dárejeleri ortasında funktsiyalardıń shegaralanıwı joq ekenliginde ushraydı ;
- xızmetkerlerdiń shólkemdi basqarıwda qatnasıw etpesliklari, shólkemdiń iskerlik baǵdarları keskin ózgeriwi dáwirinde shólkem iskerligin jáne de rawajlandırıw tuwrısında qararlar qabıllaw, xızmetkerlerdi basqarıw sisteması tashkil etilmegen hám ápiwayı xızmetkerler qararlardı qabıllaw processinde ajralıp shıqqan kóplegen iri jergilikli kárxanalar ushın xos bolıp tabıladı.
Kóplegen Batıs kompaniyalarında kompaniyanıń jumıslarına xızmetkerlerdi tartıw hám strategiyalıq sheshimlerdi islep shıǵıw, ásirese islep shıǵarıwdı kóbeytiw yamasa ónim sapasın asırıw kerek bolǵanda tolıq programmalar bar.
Jeke strukturalarda islewge ótkennen keyin, xızmetkerdiń wazıypaların ózgertiw, onıń tiykarǵı waziypası bul kompaniya iyesiniń tabısın asırıwdan xabarlı boldır.
Ishki faktorlar tómendegi jaǵdaylar nátiyjesinde stressti keltirip shıǵaradı :
-jumıstıń etiwmasligi yamasa onı uzaq waqıt izlew;
-miynet bazarında báseki;
-mámleket hám atap aytqanda region ekonomikasınıń krizislı jaǵdayı ;
-shańaraqtaǵı qıyınshılıqlar.
Stress jaǵdayına alıp keletuǵın jeke faktorlar insannıń ámelge asırilmagan mútajlikleri, sezimiy biyqararlıq, tómen yamasa joqarı ózin ózi qádirlewi hám basqalar tásiri astında háreket qılıwdı baslaydı.
Ótkir stress - insannıń qandayda bir waqıya yamasa hádiyseden keyingi jaǵdayı, nátiyjede ol psixologiyalıq teń salmaqlılıqtı joǵatdı (xojayın menen málellesiw, jaqınlar menen málellesiw).

Fiziologikalıq stress denediń fizikalıq hádden tıs júkleniwi hám zıyanlı átirap -ortalıq faktorları (jumıs penenreti kelgendede joqarı yamasa tómen temperatura, kúshli iyisler, jaqtılıqnıń etarli emesligi, shawqım dárejesi asıwı ) sebepli kelip shıǵadı.

Psixologiyalıq stress insannıń psixologiyalıq turaqlılıǵındı bir qatar sebeplerge kóre aynıwınıń nátiyjesi bolıp tabıladı: ókpelegen salawatlıq, ilmiy tájriybege uyqas penenkelmaytuǵın jumıs.Bunnan tısqarı, bunday stress yuzning psixologiyalıq hádden tıs júkleniwiniń nátiyjesi bolıwı múmkin: júdá kóp islerdi orınlaw hám quramalı hám uzaq islerdiń sapası ushın juwapkerlik. Psixologiyalıq stresstiń bir variantı - bul abay, qáwip, ókpeshilik jaǵdaylarında júzege keletuǵın sezimiy stress.
Informaciya zorıǵıwı, informaciyanıń hádden tıs kóbeyiwi yamasa informaciya vakuumınıń payda bolıwı jaǵdaylarında júzege keledi. Bunnan tısqarı, búgingi kúnde " menejment stressining" túri ámeldegi, bul menejerler iskerligi hám qıyın bazar munasábetlaridagi adamlar menen munasábetleri menen baylanıslı.
Átirap -ortalıq hám bazar sharayatları keskin ózgergende, báseki kúshayadi hám sol sebepli kárxananıń turaqlı rawajlanıwın jáne onıń básekilesligin támiyinlew ushın operativ, ádalatlı basqarıw qararların qabıllaw kerek.
Stress jaǵdayı daǵı adamdıń minez-qulqların huqıqıy bahalaw ushın, sonı esta saqlaw kerek, stress jaǵdayında adamdıń sanasın pasaymasligi múmkin - insan óziniń fizikalıq hám intellektual qábiletlerin hádden tıs tásirge salıstırǵanda aqılǵa say tásirdi engib ótiw ushın jóneltiriwi múmkin.
Stress astında bolǵan adamdıń minez-qulqı ongsiz dárejege tolıq túsirilmaydi. Stressti joq etiw boyınsha onıń háreketleri, qurallar hám usıllardı tańlaw, sóylew social shártlikti saqlaydı. Tásir hám stress menen sananı torayishi onıń tolıq tushkunligini anglatmaydi