Biologiya fakulteti

1. Insan organizmi ha’m og’an tasir etiwshi stress
Jámiyette asabiy buzıqlıq stress dep esaplanadı jáne onıń hádden tıs kórinetuǵınları - isteriya. Medicina kózqarasınan, isteriya hám nevrasteniya delbelikke shaqırıq etedi hám psixiatriya qánigelerine dúzetiliwi kerek. Biraq, adam ushın stresstiń tásiri nevrologik kesellikler menen sheklenmeydi.
Stress (Stress reakciyası ) (anglichan tilinen. Stress - keriliw, basım, basım ) - organizmdiń onıń gomeostazini buzatuǵın tásirge (fizikalıq yamasa psixologiyalıq) spetsifikalıq bolmaǵan (ulıwma ) reakciyası, sonıń menen birge, oǵan sáykes keletuǵın jaǵday. denediń nerv sisteması (yamasa ulıwma dene). Medicinada, fiziologiyada, psixologiyada stresstiń unamlı (eustress) hám unamsız (distress) formaları bar. Zamanagóy ádebiyatda " stress" termini organizmge unamsız tásir kórsetiwden tartıp, kúshli, ekstremal hám normal tásirinler astında denediń qolay hám unamsız reakciyalarına shekem bolǵan keń kólemli hádiyselerdi ańlatadı.
Stress túsiniginiń avtorı Hans penenSelyening ózi sonday tariyp beredi: " Stress - bul organikalıq, fiziologikalıq, neyropsik kesellik, yaǵnıy tınıshsız etiwshi faktorlar tásirinde júzege keletuǵın metabolik buzılıwdir". Onıń stress túsinigi organizm tárepinen sheshiletuǵın wazıypaǵa sáykes keletuǵın funktsional jaǵdaydıń ózgeriwi menen birdey. G. Selyening pikrine qaraǵanda, “stressten tolıq azat bolıw ólim bolıp esaplanadı”, hátte tolıq eljirew jaǵdayında da uxlayotgan adam qanday da stressti basdan keshiredi, qayǵı bolsa yoqimsiz hám denege zálel jetkeziwshi stress bolıp tabıladı.
Daslep Selye stressti tek ólimli, unamsız hádiyse dep esaplaǵan, biraq keyinirek Selye jazadı : " Stress - bul denediń oǵan bolǵan hár qanday talaplarǵa ayriqsha bolmaǵan juwabı bolıp tabıladı..... Stress reakciyası kózqarasınan, biz dus kelgen jaǵday jaǵımlı yamasa yoqimsiz bola ma, zárúrli emes. Tek qayta qurıw yamasa iykemlesiwge bolǵan mútajliktiń intensivligi zárúrli " (Selye G., " Turmıstıń stressi".) Bul túsinikti izertlewshilerdiń sózdiń tar mánisinde stressti organizmdiń kúshli, ekstremal tásirinler astında adaptiv aktivliginiń kórinetuǵın bolıwı retinde ajratadılar, sózdiń keń mánisinde stressten, háreket astında adaptiv iskerlik júz bergende. organizm ushın zárúrli bolǵan hár qanday faktorlar. Stresstiń biologiyalıq funktsiyası - iykemlesiw. Bul deneni hár qıylı abaylı, ólimli tásirinlerden qorǵaw ushın mólsherlengen: fizikalıq, intellektual. Sol sebepli stresstiń payda bolıwı insannıń ózi dús bolǵan qáwipli tásirinlerge qarsı turıwǵa qaratılǵan arnawlı bir túrdegi iskerlik menen shuǵıllanıwın ańlatadı. Bul túrdegi iskerlik arnawlı FS penenhám túrli fiziologikalıq hám psixologiyalıq reakciyalar kompleksine sáykes keledi. Stress rawajlanıwı menen PS penenhám denediń juwapları ózgeredi. Sonday etip, saw denede stress normal bolıp tabıladı. Bul júzege kelgen qıyınshılıqlardı saplastırıw ushın individual resursların jóneltiriwge járdem beredi. Bul biologiyalıq sistemanıń qorǵaw mexanizmi. Stressti keltirip shıǵaratuǵın tásirinler dep ataladı stress faktorları... Parıqlaw fiziologikalıq hám psixologiyalıq stressler.
Fiziologikalıq stress faktorları dene toqımalarına tikkeley tásir etedi. Bularǵa awrıwlı tásirinler, suwıq, joqarı temperatura, artıqsha fizikalıq aktivlik hám basqalar kiredi.
Psixologiyalıq stress faktorları hádiyselerdiń biologiyalıq yamasa social áhmiyetin bildiriwshi stimullar bolıp tabıladı. Bul abay, qáwip, uwayım, narazılıq, quramalı mashqalanı sheshiw zárúrshiligi signalları.
"Stress" termini medicinada medicinada payda boldı, bul erda sistema kernewin sırtqı tárepden qollanılatuǵın kúsh sebepli ámelge asıradı. Stress - bul insan denesiniń tırnaw ózgesheligi beretuǵın faktorlarǵa tábiy reakciyası. Biraq bul tekǵana patologikalıq jaǵday, bálki haqıyqıy kesellik bolıp tabıladı, sebebi uzaq dawam etken depressiya, sozılmalı sharshaw hám asabiylik na psixologiyalıq, na fiziologikalıq tárepler ushın ız qaldırmasdan ótpeydi. Stress - bul hár qanday sezimiy tárepten oǵada zárúrli waqıyaǵa juwapan denediń kóp qırlı reakciyası, da " unamsız" (qáweterdi, asabiylashishni keltirip shıǵaratuǵın yamasa abay retinde qabıl etilgen zatqa ) hám " unamlı" (yadroǵa teginish). Biraq, kóp adamlar ushın da unamsız, da jaqsı xabar biyqararlıq dáregi bolıwı múmkin. Ǵázep hám sheksiz quwanısh biziń tuwrı itibardı tuwrı etkaza almaslik hám optimal islewdi saqlap qalıwımız ushın birdey dárejede juwapker bolıwı múmkin.
1926 jılda Stress Xans penenSelre-dagi táliymatlardıń tiykarlawshisi Xans penenSelre túrli keselliklerden azap shekip atırǵan nawqaslardı gúzetiwlerin járiyaladı. Nátiyjeler tańlanıwlanarli boldı : kesellikten qaramastan, hár bir tosıq, bulshıq etlerdiń zaifligi, qan basımınıń kusheytiwi, umtılıwlar hám tileklerdi joytıw. Xanse Selre stress dep atadi, stress dep atadi, hár qanday tásirde birdey organizmler.Eń kúshli stressor, dep esaplanǵan Xans penenSelre dep esaplanǵan, bul maqset etiwmasligi. Sonıń menen birge, fiziologikalıq tásirlilik jaǵdayında insan denesi keselliklerdiń rawajlanıwınan kúshlilew: as qazan jarası, júrek xuruji, gipertenziya.
Stress hám insan denesi bir-birine baylanısqan. Bul mashqalaǵa qarsı tabıslı gúres sebep-aqıbet munasábetlerin anıqlap bermesten múmkin emes. Ámeldegi buzılıwlar óz jolin tutıwına jol qo'ymasligingiz kerek. Bul materialda stress insan denesine qanday tásir etiwi hám qanday etip sezimiy tárepten sabırlı hám xotirjam bolıwdı suwretleydi. Qandayda bir kisige stresstiń tásiri turmıs sharayatların ózgertiredi. Mısalı, kúshli unamlı sezim-sezimler menen denediń turmıslıq sesler uyǵınlıǵıı keskin asadı, bul arterial basımdıń kóbeyiwi menen támiyinlenedi. Óz tushini tamamlaǵan adam, ıshteyni hám bulshıq etlerdiń zaifligini sezim etedi - SHga shalınǵanıńızda soǵan uqsas tómenlew júdá awrıwlı dep qabıl etiledi.
Stress, tiykarınan, jańa sharayatta ómirirge tanlasıw múmkinshiligin beretuǵın tug'ma denesi reakciyası. Sol sebepli, medicinada iykemlesiw sindromi dep ataladı. Hár bir insanda stressti rawajlandırıw birden-bir mexanizmge muwapıq ámelge asıriladı. Kesellik faktorı menen baylanıs qılıw, oraylıq nerv sisteması uwayım daǵaza etedi. Denediń taǵı bir reakciyası insannıń shıdamlılıǵı tárepinen qadaǵalaw etińmeydi, biraq vegetativ, ǵárezsiz nerv sisteması tárepinen ámelge asıriladı. Turmıslıq mákemelerdi hám oǵada jaǵdaylarda aman qalıwdı kepillikleytuǵın turmıslıq organlar hám sistemalardı jóneltiriw. Simpatsiz nerv sistemasınıń qızıwı, dem alıw hám júrek urıwı sebepli qan basımı asadı. Insan salamatlıǵı boyınsha stresstiń fiziologikalıq tásiri qan aylanıw oraylıqlıǵın támiyinleydi: kiyim-kenshek júrek-mıy. Gormonlar " ushıw hám jawınger" gormonlar: adrenalin hám norepinefrin. Adamlar qurǵaqlay awızın hám oqıwshılardıń keńeyiwin sezim qılıwadı. Bulshıq et tonasi shunchaga kóterilediki, ol ayaq yamasa qol sıyaqlı kórinetuǵın boladı, awızdıń múyeshleri. Kelisiw sindromini jáne de rawajlandırıw menen, insan salamatlıǵına stresstiń tásiri apparattıń denesiniń jańa turmıs dárejesine tásir kórsetedi. Deneniń stress degi barlıq kúshleri oraylıq organlardıń jumisına jóneltirilgen: júrek, ókpe hám miyani, sol sebepli qalǵanları bul waqıtta kislorod etiwmasligi tásirine iye. Bunday sharayatta as qazan jarası, gipertenziv kesellik, bronxial astma, ekstraktiv awrıwlar hám periferik organlardıń o'smalari rawajlanıwı múmkin.Uzaq dawam etken aǵımda, insan denesine stresstiń tásiri tekǵana keselliklerdi rawajlandırıw, bálki nerv sistemasınıń tómenlewi menen kórinetuǵın boladı. Medicinada bunday mámleket nevrasteniya dep ataladı. Nevrastonov barlıq aǵzalarǵa zálel etkazadi, lekin eń ko'pi, bas. Qandayda bir kisi nerv kúshleri charchaganligini hám sozılmalı charchoq sindromi dep biladi. Patologikalıq fiziologiya kózqarasınan, shozılǵan kelisiw reakciyasınan basqa zat emes.
Uqıp hám maqsetlerdiń biyqarar jaǵdayında insan tárepinen óz múmkinshiliklerin esapqa almastan saylanadı. Geypara zatqa erisiw qálewi, tiykarınan, kerekli nátiyjege erisiwde kerekli sezim unamlı boladı. Eger maqset biykar etińmasa, sezim kúshli stressler qatlamına kiredi.
Sog'liq hám temperamentning baslanǵısh jaǵdayına qaray, belgi qásiyetlerine qaray sezilerli. Tap sol sharayatta átirap daǵı haqıyqatlıqqa salıstırǵanda hár qıylı munasábetler ulıwma basqasha munasábette boladı. Pavlov klassifikaciyaına kóre, tórt qıylı asabiy iskerlik túrleri ajıratılǵan, hálsiz (sesler uyǵınlıǵı ) hám ush kúshli, biraq birpara ayrıqshalıqlar menen:
Dúbeley reakciyanıń hár qanday tásirine juwapan qalıs, tek.
Teń salmaqlılıqlı, inert - flegmatik ;
Háreketlenetuǵın hám teń salmaqlılıqlı - suutin.
Hár qıylı nerv iskerliginiń hár qıylı adamına stresstiń tásiri kútá úlken. Qanday ájep kórinbeydi, lekin adamlar ańsatǵana teń salmaqlılıqsız. Bunday shaxstıń stress faktorlarınıń tásiri denediń tiykarǵı juwabı dárejesinden juwmaqlanadı. Teń salmaqlılıqlı stress adamlar beyimlesiwdiń ekinshi basqıshında ótediler hám keyin sharshawdi alıp taslaydı.
Stress - bul izsiz ótimsiz hár qıylı organizm sistemalarınıń kúshli kernewi bolıp tabıladı. Insan salamatlıǵına stresstiń unamsız tásiri kútá úlken hám eń jaman aqıbetlerge alıp keledi. Bul kóplegen keselliklerdiń sebebi bolǵan stress jaǵdayı keyinirek fizikalıq hám ruwxıy kórinetuǵın boladı.
Stresske ne sebep bolǵanına qaray, tómendegi túrler ajratıladı :
1. Ob'ektiv túrde biz tárepinen basqarilmaydigan (baha, inflyatsiya, siyasiy tónkeriwler);
2. Biz qoyıp jibermeytuǵın ótken zaman daǵı waqıyalar (uzaq múddetli ajırasıw tájiriybesi yamasa ótken zaman daǵı áwmetsizlikler tájiriybesi);
3. Irratsional basqarıw hám ámeldegi waqıyalar tájiriybesi (birinshi orınǵa qoyıw yamasa rejege ámel ete almaslik, shaxslararo munasábetlerdegi qıyınshılıqlar hám basqalar ). Mexanik, ximiyalıq hám juqpalı tásirinler, azıq-túlik, suw, kislorod, karbonat angidrid, kationlar, anionlar, duzlar, sirt aktiv elementlar hám kletka toqımaları strukturalarına zálel etkazadigan basqa elementlardıń etiwmasligi yamasa artıqsha bolıwı fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq stresslerdiń zárúrli toparı (1-gruppa ) esaplanadı. hám gomeostazning dene degi túrli dárejedegi buzılıwları. Olardıń tiykarǵı xarakteristikası tásirdiń tolıqlıǵı (intensivligi). Sonday etip, bul faktorlardıń stressogenligi muǵdarlıq ayrıqshalıqlar hám organizmdiń gomeostazining buzılıw dárejesi menen belgilenedi.

Social (informatsion, psixogenik hám emotiogenik) stressler (2-gruppa ) organizmge zıyanlı tásir formasında, ásirese kelspewshilik (ishda, úyde, shańaraqta hám basqalarda ) tolıq (muǵdarlıq ) hám salıstırmalıq (sapa ) tásiri menen xarakterlenedi.jaǵdaylar. Bunnan tısqarı, zamanagóy turmıs tekǵana adamǵa bul stressli tásir toparın kúshaytadı, bálki kóbinese bul stressti keltirip shıǵaruvchilarning organizmge tásirin aldın alıw hám olardı olarǵa iykemlesiwge májbúrlew múmkinshiligin usınıs etpeydi.

Odalıq turmısda biz stressti bizge unamsız tásir kórsetetuǵın hár qıylı waqıyalar dep ataymız. Biraq zamanagóy adamdıń turmısında qansha stress bar ekenin bilamizmi?
Sonday etip, stressler ne:
- informaciya stressi. Zamanagóy jámiyetimizde bizge túsetuǵın maǵlıwmatlar muǵdarı qashannan berli aqılǵa say shegaralardan asıp ketken. Televidenie, Internet - bul qurallar hádden tıs júkleniwine alıp keletuǵın bunday kólem degi maǵlıwmatlarǵa iye boldı ;
- informaciya hújimi. Tap sol ǵalaba xabar quralları, ádetde, unamsız sezim-sezimlerdi (qáweter, qáweter hám taǵı basqa ) oyatatuǵın kútá úlken muǵdardaǵı maǵlıwmatlardı toplap, reytingge umtılıwadı. Bul túsinikli - bizni ekranlarǵa alıp shıǵıw olarǵa ańsatlaw. hám biz satıp olayapmiz;
- stress miyani qayta islew haqqında maǵlıwmat. Informaciya júdá kóp, mıy aktiv islep atır, onı " saralawga" háreket qılıp atır. Bul tiykarınan shep yarım sharni óz ishine aladı. Usınıń menen birge, huqıq háreketsiz hám interhemisferik teń salmaqlılıq buzılǵan. Tábiy transning etiwmasligi bar. Bul kemshilik sebepli Frankl ushlıǵı (ataqlı Avstriyalıq psixoterapevt) payda boladı :
- depressiya;
- hújim;
- qosadı ;
Dvigateldiń zorıǵıwı. Ádetde adam kúnine 10 mıń qádem júriwi kerek, dep ishoniladi. Qansha aman qalıwımız haqqında oylań?? Juwap anıq. Biraq júriw waqtında ayaqtıń aktiv noqatları xoshametlantiriladi, dene degi qan aǵımı asadı hám mıy isleytuǵın bulshıq etlerden jaqsı jaǵdayda saqlanadı! Tezlik hám aralıqtıń stressi. Sonday etip, biz ózimizdi rawajlandırıwımızdan kóre tezirek háreket etiwimiz ǵayrı tábiy bolıp tabıladı. hám biz ushın aralıq tek piyada júriwimiz múmkin bolǵan fiziologik bolıp tabıladı. Buǵan waqıt zonaları ózgeriwine reakciya da kiredi, bul desinxronoz dep ataladı. Barlıq fiziologikalıq ritmlar buz'ladı! Metropolda jasawshınıń stressi. Mine men bunı názerde tutyapman. Úlken qalanıń barlıq ortalıǵı insan ushın ǵayrıtabiiy bolıp tabıladı. Jasalma jaqtılandıriw kúnniń kúshin zorlıq menen uzaytıradı - adamlar quyash batıwı menen uxlashdan aldın. Úshinshi qabattan joqarı biyiklikte turıw da júdá qıyın - sebebi tábiyaatda adamlar bunday biyikliklerde yashamaǵan. Adam qus ushıp, padalar o'tlayotgan waqıtta, tiykarınan, uzaqtı kuzatdi, endi bolsa turaqlı vizual stressler bar. Qala turaqlı shawqımlı bolıp, ol insan jasaytuǵınlıq tábiy ortalıqta bolmaǵan. Sezimiy stressler. Sonı tán alıwımız kerek, zamanagóy jámiyette adamlar tıǵıs bolıp jasawları biypul. Biraq jıllı, sezimiy baylanıs etarli emes. Adamlar ortasındaǵı baylanıs kóbinese júzeki, rásmiy bolıp tabıladı.
Turaqlı ózgerislerdiń stressi. Házirgi dúnyada hámme zat tez ózgerip barıp atır. Aldınǵıday turaqlı hám bekkem bolıp kórinetuǵın zat bir demde qulashi múmkin! Erteń isenim joq, ásirese finanslıq-ekonomikalıq krizis kúsheyip barıp atır. Adamlar ushın bul jaǵday eń úlken stresslerden biri bolıp tabıladı.
Ishdagi stress zamanagóy jumıs penenjayındaǵı zárúrli másele bolıp tabıladı. Jumısshılardıń úshten bir bólegi oǵan dus penenkeliwedi. Jumısshılardıń tórtdan bir bólegi, olardıń jumısı olardıń turmısındaǵı stress faktorı dep esaplasadı. Jumısshılardıń tórtdan úsh bólegi ilgeri (yaǵnıy áwlad aldın ) jumıs penenonsha salmaqli bolmaǵanlıǵına ıseniwedi. Kópshilik, sonıń menen birge, stress xızmetkerler almasınıwınıń tiykarǵı sebebi ekenligin tán aladı.Ishdagi stresstiń sebebi jumıs penen sharayatları. Qaysı zat kóbirek tásir etedi - jumıs penensharayatları yamasa xızmetkerdiń jeke qásiyetleri haqqında soraw tartıslı. Bul sorawǵa hár qıylı juwaplar mashqalanıń hár qıylı sheshimlerin keltirip shıǵaradı. Eger jeke ayrıqshalıqlar áhmiyetlilew dep esaplasak, ol jaǵdayda iykemlesiw hám baylanıs qábiletleri birinshi orınǵa shıǵadı. Bul kónlikpeler xızmetkerge júdá jaman jumıs penensharayatlarına iykemlesiwine járdem beredi dep shama etiledi. Bul kózqaras xızmetkerlerdiń ózgeriwshen miynet sharayatlarına iykemlesiwine járdem beretuǵın strategiyalardıń zárúrligini aytıp otedi. Stress hayotimizdagi doimiy o'zgarishlarga javobdir. Bizning tanamiz mavjud vaziyatdagi har qanday o'zgarishlarga jismoniy, hissiy va aqliy ta'sir qiladi. Bundan tashqari, o'zgarishlar salbiy bo'lishi shart emas, ijobiy o'zgarishlar ham juda stressli bo'lishi mumkin. Ba'zan yaqinlashib kelayotgan o'zgarishlar haqida o'ylash stressga olib kelishi mumkin