Biologiya (2). cdr

Belskiy - Filatov Kuplik 
dog'lari 
deb ataladi. Ba'zan toshmalar juda ko'p bo'lib, og'iz shillik, qavatini butunlay 
qoplaydi. Bu toshmalar 2-3 kundan so'ng yo'qolib, o'rnida qizgish dog' qoladi.Og'izda 
toshmalar paydo bo'lgan muddatda qattiq tanglay, murtaklar yuzasi za halqumning 
orqa devorida enantema - mayda, qizil rangli qon quyulishlar ham paydo 
bo'ladi.Toshma toshish davri 3-4 kun davom etadi. Bu davrda isitma qaytadan 
ko'tariladi va 39-40 S ga boradi. Intoksikatsiya alomatlari ham kuchayadi. Bolaning 
ishtahasi yo'qoladi. Ko'zidan yiring aralash suyuqlik ko'p ajaralgani tufayli, uyqudan 
so'ng bola ko'pincha kuzini ocha olmaydi. Og'iz shilliq qavatidagi toshmalar 
qolmaydi. Yo'tal davom etadi, lekin biroz yumshayda.Shu davrda qizamiqqa va juda 
xos bo'lgan teri toshmalari paydo bo'ladi. Toshma avval kuloq orqasi va burun ustida 
paydo bo'lib, 24 soat ichida bosh, bo'yin, yuz va kukrakning yuqori o'tadi. Ertasiga 
toshma butun tanaga, 3-kuni qul va oyoqarga tarqaladi. Toshma ostidagi teri rangi 
o'zgarmaydi.Toshma dastlab mayda dog' shaklida paydo bo'ladi. Keyin u biroz 
kattalashib, teri yuzasidan ko'tarilib turadi (dog'li papula ). Ba'zan toshma juda ko'p 
bo'lib, tutashib ketadi va deyarli terini sog' joyi qolmaydi (tutash eritema). Toshma 
lolarang bo'ladi, yaltirab turadi, ba'zan teri qichishadi.Toshma yo'qolishi davrida 
isitma tusha boshlaydi. Bolaning ahvoli yaxshilana boradi, kataral alomatlar kamayib, 
yo'qoladi. Tumov va yo'tal ham to'xtaydi. Aynan shu davrda teridagi toshmalar ham 
yo'qola boradi. Ular qaysi tartibda toshgan bo'lsa, shu tartibda yo'qoladi. Dastlab 
toshma rangi qo'ng'ir tus oladi va qavarig'i yo'qoladi (teri bilan tekis bo'lib qoladi). 
Bunday qo'ng'ir dog' terining tarang qilganda yoki bosib ko'rilganda yo'qolmaydi. U 
1.5-3 xaftadan so'ng butunlay yo'qolib ketadi.Teridagi toshmalar yo'qolish davrida 
kepaksimon po'st tashlash kuzatiladi. Bunday po'sloqchalar ayniqsa, yuz, bo'yin va 
tanadan ko'p to'kiladi. Kaft va tavonda xech qachon bo'lmaydi.Ba'zan 
gammaglobulin olgan yoki qizamiqqa qarshi emlangan odamlarda ham qizamiq 
uchrab qoladi. Bunday xollarda kasallik qisqa muddatlarda va yengil o'tadi.O'pka 

---

58 
shamollashi qizamiq kasalligida eng ko'p uchraydigan asoratlardan xisoblanadi. 
Tashxisi. Qizamiqda kasallikka xos alomatlarning aniq davriylik asosida paydo bo'lishi 
va yo'qolishi, toshmalarning ko'rinishi va epidemiologik ma'lumotlarga qarab tashxis 
qo'yish qiyin emas.Laboratoriya diagnostikasi uchun ayrim shubxali hollarda juft qon 
zardobi olinib, RTGA serologik reaksiyasi qo'yladi. 7-10 kun oralatib olingan 2-
zardobda antitelolar titri kamida 4 marta ortishi kerak. 
Davolash. Qizamiqni davolash uchun maxsus dorilar yo'q. Hozirgi vaqtda kasallik 
unchali ko'l uchramagani sababli qizamiq bilan og'rigan barcha bemorlar shifoxonaga 
yopqizib davolanadi. Kasallik avj olgan davrda yotish rijimiga rioya qilish kerak. Terini 
iliq suvda xo'llangan latta bilan artib turiladi. Bolaning ko'zi kuniga bir necha marta 
iliq suv yoki 2 % li borat kislota eritmasi bilan yuvib turiladi. Undan so'ng kuniga 2-3 
marta 10 % li albutsid eritmasi yoki qizdirib sovutilgan baliq moyidan 1-2 marta 
tomizib turiladi.Burun bitib qolganda 2% li efedrin eritmasidan kuniga 2-3 marta 1-2 
tomchidan tomiziladi, keyin borat kislota aralashtirilgan vazelin surtiladi. Og'izni 
ovqatdan so'ng iliq suv yoki 2% li soda eritmasi bilan chayib turiladi.Beriladigan 
taomlar ko'proq suyuq holda oson xazm bo'ladigan qilib pishiriladi. qatiq, suzma, 
sariyog' berib turiladi.Intoksikatsiyani kamaytirish maqsadida tomirga gemodez, 
Reopoliglyukin tomchilab yuboriladi. Og'ir xollarda qisqa muddatga gormonal 
preparatlar (prednizolon, gidrokortizon) tayinlanadi. Vitamin A va V guruxga mansub 
vitaminlar, askorbin kislotasi buyuriladi.O'pka shamollashi qo'shilganida ampitsillin, 
gentamitsin klaforan, sefamizin kabi antibiotiklar qo'llanadi. 
Kasallikning oldini olish. Aniqlangan bemor darhol alohidalanadi. U bilan 
muloqotda bo'lgan, lekin qizamiqqa qarshi emlanmagan kishilar 17 kungacha tibbiy 
kuzatuv ostida bo'ladilar. Gammaglobulin olgan bolalar 21 kun kuzatuvda bo'ladi, 
bog'chaga qabul kilinmaydi. Bemor bilan muloqotda bo'lgan, emlanmagan bolalarga 

---

59 
darhol 3 ml qizamikqa karshi gammaglobilindan muskul orasiga yuboriladi.Maxsus 
profilaktika maqsadida emlash taqvimi asosida xamma bolalar qizamiqqa qarshi 
vaksina bilan emlanishi kerak. Respublikamizda mavjud taqvimga muvofiq har bir 
bola 9 va 16 oyligida qizamiqqa qarshi vaksina olishi lozim. Emlanishi lozim bo'lgan 
bolalarning 90 foizidan ortig'i emlangan taqdirdagina jamoa immuniteti yaxshi 
bo'ladi va kasallanish keskin kamayadi.Suvchechak badanda o'ziga xos toshmalar 
toshishi bilan kechadigan o'tkir yuqumli kasallik bo'lib, uni filg'tirlanuvchi viruslat 
quzg'otadi. 
Etiologiyasi. Kasallik qo'zg'atuvchisi virus. Kattaligi 150-200 nm. U faqat odamda 
kasallik qo'zg'atadi. Virus nafas yo'llari shilliq qavatida ko'payib, qonga o'tadi va 
terida paydo bo'ladigan pufakchalar suyuqligida saqlanadi. Virus tashqi muxit 
ta'siriga chidamsiz, kuritilganda tez nobud bo'ladi, 5% li glitserin eritmasida bir 
oygacha saqlanadi. 
Epidemiologiyasi. Suv chechak keng tarqalgan, oson yuqadigan kasalliklardan 
xisoblanadi. Kasallik asosan kichik yoshlagi bolalarda uchraydi. Infeksiya manbai - 
bemorodam. U kasallikning isitmalash davridan boshlab, teridan po'stloqlar tushib 
ketguncha (o'rtacha 7 kun) yuqumli xisoblanadi. Virus xavo-tomchi yo'li bilan 
tarqaladi va atrofdagilarga tez yuqadi. Sog'lom kishi organizmiga virus nafas yo'llari 
orqali tushadi. Bolalar bog'chasi yaslilarda kasallik qayd etilgan xollarda u tezda shu 
jamoadagi ilgari kasallanmagan bolalar orasida keng taraqaladi. Ushbu jamoada 21 
kun karantin e'lon qilinadi. Suvchechak shaxarlarda qishloqlarga nisbatan ko'proq 
uchraydi. Yil davomida uchrab tursa xam, yish oylarida ko'proq qayd etiladi. 
Klinikasi. Kasallikning yashirin davri 14-17 kun. Ayrim bemorlarda kasallikning 
dastlabki kunlarida mayda qizil toshmalar paydo bo'ladi. Ularni prodroma toshmalar 
deb atalada. Odatda ular qisqa muddatda, iz qoldirmay yo'qoladi.Suvchechak 
isitmaning 38-39 S gacha ko'tarilishi bilan o'tkir boshlanadi. Kasallikning o'ziga xose 
toshma toshishi xarakterli xisoblanadi. Toshma dastlab qizil yoki pushti rang holida 
tananing barcha qismida paydo bo'ladi. Uning atrofidagi teri rangi o'zgarmaydi. 
Birinchi kun davomida toshma pufakchaga aylanadi. Pufakcha ichida tiniq suyuqliq 
bo'ladi. Bazi pufakchalarning o'rtasi botiqdir. Vezikulalarning kattaligi bir xil emas, 
diametri 1-2 mmdan 5-6 mm gacha bo'ladi. Ular bir kamerali bo'ladi, teshib 
ko'rilganda puchayib qoladi. 1-2 kundan so'ng pufakchalar quriy boshlaydi va 
po'stloq xosil bo'ladi. Ayrim pufakchalardagi suyuqlik yiringlashi mumkin. Oqibatda 
uning rangi sariq yoki sarg'ish-ko'kimtir bo'lib qoladi. U 2-3 kundan so'ng quriy 
boshlab, po'stloq paydo bo'ladi. 6-10 kundan so'ng po'stloqlar iz qoldirmay tushib 
ketadi. Po'stloq paydo bo'lgan davrda badan qichishadi. Bola uni qichiganda 
ikkilamchi infeksiya tushishi mumkin U yiringli yara hosil qiladi va kasallikdan so'ng 
chandiq paydo bo'ladi.Suvchechakda toshmalar birdaniga toshgani bilan tugamaydi. 
6-8 kun davomida toshmalar yangidan paydo bo'lib turadi. Shuning uchun bir 
vaqtning o'zida terida rozeola, vezikula va po'stloq bo'lishi mumkin. Toshma asosan 
tanaga, boshning sochli qismi, bo'yin va yuziga toshadi. Kaft va tovonda toshma kam 
uchraydi. 

---

60 
Toshma teridan tashqari og'iz shilliq qavatida: lunj va til, tanglay, tomoq 
yuzasiga xam toshadi (enantema). Pufakchalar mayda, dumaloq shaklda bo'lib, tez 
yoriladi. Uning o'rnida mayda yara paydo bo'ladi. Odatda yarachalar tez bitadi. Bu 
vaqtda bolada so'lik oqishi kuzatiladi, ovqatni chaynashga qiynaladi.Umuman 
olganda, ko'p xollarda suvchechak o'rta og'irlikda kechadi. Isitma 38-38.5°S dan 
ortmaydi va 3-5 kundan so'ng pasayadi. Yengilroq xollarda tana xarorati 
ko'tarilmasligi xam mumkin. Kasallik gemorragik va gangrena ko'rinishida kechganida 
og'ir o'tadi. Yiringli yaralar eng ko'p uchraydigan asoratlari xisoblanadi. 
Tashxisi. Suvchechak tashxisi asosan klinik alomatlarga asoslanib qo'yiladi. Toshma 
terining turli qismlarida bir vaqtning o'zida paydo bo'lishi, u rozeola, vezikula va 
po'stloq paydo qilishi, qaytadan toshishi tashxis qo'yishda muhim ahamiyatga ega.