Biologiya 17 14-04-2022. indd

Yangi bilimlarni qo`llang.
Bilish va tushunish.
1. Bakteriyalarda qanday jinsiy jarayonlar kuzatiladi?
2. Protistalarda jinsiy jarayonlar qanday sodir bo’ladi?
3. Jinsiy ko’payish zamburug’larda qanday amalga oshadi?
4. Hayvonlarda urug’lanishning qanday turlari bor?
Qo’llash. 
Gulli o’simliklar hayot siklida qo’sh urug’lanish qanday ahamiyatga ega?
Tahlil. 
Gulli o’simliklarning qo’sh urug’lanishi va hayvonlarning urug’lanish jarayon-
larining o’xshashlik va farqli jihatlarini tahlil qiling.
Sintez. 
Qo’sh urug’lanish jarayonini aks ettiruvchi quyidagi modeldagi bo’sh kataklar-
ni to’ldiring.

---

93
Biologiya 10
Baholash. 
Kaltakesaklar ko’pchilik am�ibiyalardan farqli o’laroq suv havzasidan an-
cha uzoqda , quruqlikada yashaydilar. Sizningcha bu nima bilan bog’liq?
3.4 O‘SIMLIK VA HAYVONLAR HAYOT SIKLIDA JINSSIZ VA JINSIY NASL GALLANISHI
Tayanch bilimlarni sinang.
“Jinssiz va jinsiy nasl gallanishi” tushunchasini sinfdosh-
laringiz bilan muhokama qiling. Gallanish to’g’risida qanday tushunchaga egasiz?
Tabiatda ko’pchilik organizmlar 2 xil : jinssiz va jinsiy usulda ko’payadi. Bu xususiyat 
ular hayotidagi jinssiz va jinsiy bo’g’in davrlari mavjudligini ifodalaydi. Jinssiz va jinsiy 
bo’g’inning qat’iy qonuniyat asosida almashinib turishi 
nasl gallanishi
deyiladi.
Nasllarning gallanishi mexanizmi quyidagicha ifodalanadi. Jinssiz bo’g’inni ifodalov-
chi o’simlikda meyoz bo’linish natijasida gaploid sporalar hosil bo’lib, ulardan ayrim jins-
li yoki ikki jinsli organizm rivojlanadi. Gulli o’simliklarda jinsiy bo’g’in davrida chang do-
nasi(erkak gameta) va murtak halta (urg’ochi gameta) hosil bo’ladi. Ularning hujayralari 
gaploid xromosoma to’plamiga ega( markaziy hujayradan tashqari). Demak jinsiy bo’g’in 
davrida gameto�it gaploid gametalar hosil qiladi. Urug’lanish jarayonida gaploid gameta-
lar qo’shilib diploid zigota hosil bo’lad. Zigotadan yana jinssiz bo’g’in (sporo�it) rivojlana-
di.
Meyoz natijasida toq to’plamli sporaning hosil bo’lishi va urug’lanish natijasida dip-
loid to’plamning qayta tiklanishi jinsiy va jinssiz bo’g’in davrlari o’rtasidagi chegara xis-
oblanadi. 
Har xil tuzilish darajasiga mansub o’simliklarda jinssiz va jinsiy bo’g’in davrlarining 
nisbati turlicha. Bu esa o’simliklar evolyutsiyasida jinssiz bo’g’nning murakkablashuvi, 
jinsiy bo’g’innin esa bosqichma bosqich soddalashib borganidan dalolat beradi. 
Masalan yo’sinlarda jinsiy bo’g’in ustunlik qiladi. Yani gameto�it sporo�itga nisbatan 
murakkab tuzilishga va hayotiy xususiyatlarga ega. Qirqquloqlqrda esa ildiz, poya va bar-
glari rivojlangan sporo�it (jinssiz bo’g’in) ustunlik qiladi. Gameto�iti esa yurak shaklidagi 
uncha katta bo’lmagan o’simlik bo’lib rizoidlari yordamida yerga birikib turadi. 
Urug’li o’simliklarga kelib jinsiy bo’g’in yanada soddalashgan. Yani reduksiyaga 
uchragan gameto�it atigi bir nechta hujayradan iborat. Spora�it bo’g’ini esa daraxt, buta 
, yarim buta hamda bir va ko’p yillik o’tlar ko’rinishida murakkab tuzilishga ega o’sim-

---

94
Biologiya 10
liklardan iborat. 
Jinssiz bo’g’in diploid xromasoma naboriga egaligi tufayli jinsiy bo’g’inga nisbatan 
ikki marta ko’p irsiy malumot saqlaydi. Bu esa o’simliklarni o’zgaruvchan tashqi muhit 
sharoitlariga yuqori darajada moslashuvini taminlaydi. Bu xususiyat o’simliklar evolyut-
siyasida jinssiz bo’g’inning jinsiy bo’g’indan ustunlik qilishiga olib kelgan.
Hayvonlar hayotiy siklida nasl gallanishi bo’shliqichlilar, ayrim qisqichbaqasimonlar, 
yassi va to’garak chuvalchanglar, ayrim hashorotlarda kuzatiladi.
Bezgak plazmodiysi misolida hayvonlarda nasl gallanishini ko’rib chiqamiz.
1.Bezgak chivini chaqqanda so’lagi bilan birga odam organizmiga sporozoitlar yuqadi. 
Sporozoitlar plazmodiyning hayot siklida jinssiz hujayralar. 
2. Qon bilan sporoitlar jigarga tushib u yerda shizogoniya yo’li bilan ko’payadi.( jins-
siz ko’payish usuli). 
3. Jigarda bir necha marta bo’lingandan so’ng sporozoitlar qonga chiqib eritrositlarga 

---

95
Biologiya 10
kiradi.
4. Eritrositlarda sporozoitlar yana shizogoniya usulida ko’payadi. Natijada eritrosit-
lar yoriladi va bezgak plazmodiysining hayotiy faoliyati natijasida hosil bo’lgan toksinlar 
plazmaga chiqadi va odamning isitmasi ko’tariladi.
5. bir necha marta shunday bo’linishdan keyin plazmodiy (sporozoit)lar gametosit-
larga aylanadi.
6. Kasal odamni chaqqanida qon bilan birga gametositlar bezgak chiviniga hazm qil-
ish sistemasiga o’tadi va u yerda eritrositlardan chiqib gametalarga aylanadi.
7. Gametalar chivinning ichagida o’zaro qo’shilib zigota hosil qiladi.
8. Zigota chivinning gemolim-
fasiga u yerdan esa so’lagiga o’ta-
di. Shunday qilib sikl takrorlanav-
eradi.
Bazi hayvonlar hayot siklida 
xaqiqiy jinsiy va partenogenez 
ko’payish gallanadi.
Jigar qurtining hayot siklida 
nasl gallanishi xo’jayin organizm-
ni almashinishi bilan sodir bo’ladi.
Asosiy xo’jayini bo’lgan odam 
va tuyoqli hayvonlar organizmi-
da jigar qurti jinsiy usulda , oraliq 
xo’jayini bo’lgan suv shillig’ida esa