Biologiya 17 14-04-2022. indd

Hayvonlarning jinsiy ko’payishi. 
Urg’ochi va erkak gametalarni qo’shilishi bilan so-
dir bo’ladi. Spermotozoidning akrosomasidagi fermentlar tuxum hujayra qobig’iga ta’sir 
qilib uni parchalaydi. Spermatozoid ichidagi borliq tuxum hujayraga kiradi . Shundan 
so’ng tuxum hujayra tezda qobig’ini tiklab oladi va boshqa spermatozoidlar kirishiga yo’l 
qoymaydi. Shunday qilib ikkita gaploid to’plamli gametalarning qo’shilishidan diploid 
zigota hosil bo’ladi.
Hayvonlarda tashqi va ichki urug’lanish ku-
zatiladi.
Tashqi urug’lanish asosan suvda yashay-
digan organizmlarda (baliqlar va am�ibiyalar)
da kuzatiladi.
Urg’ochilari suvo’tlari oralariga tuxumlarini 
qo’yadi, erkaklari esa spermotozoidlarini sepib 
ketadi.Shu tariqa urug’lanish suvda amalga os-
hadi.
Organizmlar evolyutsiyasida suvdan quruq-
likka chiqish bilan hayvonlar ko’payishida ichki 
urug’lanish amalga oshgan. Ichki urug’lanish bo’g’imoyoqlilarda , reptiliyalarda, qushlar 
va sutemizuvchilarda kuzatiladi. Ularda gametalarning qo’shilishi urg’ochi organizmning 
tuxum yo’lida amalga oshadi. 
Jinsiy ko’payishning ahamiyati.
Jinsiy hujayralarning qo’shilishi ota-ona irsiy bel-
gilarining birlashishiga imkon beradi. Natijada hosil bo‘lgan yangi avlod ota-onasiga nis-
batan yashovchan va o‘zgargan muhit sharoitiga moslanuvchan bo‘ladi. Bu esa evolyut-
sion jarayonda organizmlarning o’z turini saqlab qolishida muhim ahamiyatga ega.
Partenogenez
(yunoncha parthenos- bokiralik) ko’payishning o’ziga xos shakli bo’lib, 
yangi avlod urug’lanmagan tuxum hujayradan rivojlanadi. Partenogenez ayrim jinsli or-

---

92
Biologiya 10
ganizmlarda uchrab, ko’payish sura-
tini tezlashishiga olib keladi. Tabiiy 
va sun’iy partenogenez farq qilinadi. 
Tabiiy partenogenez asalarida kuza-
tiladi. Asalarida urug‘langan tuxum 
hujayradan urg‘ochi ari, urug‘lanma-
gan tuxum hujayradan erkak arilar 
– trutenlar rivojlanadi. Hozirgi vaqt-
da partenogenez faqat tabiiy holda 
uchrabgina qolmay, balki uni sun’iy olish imkoniyati ham mavjud. Bunda fi zik (mexanik 
ta’sirlar, elektr toki, issiqlik va boshqalar) va kimyoviy omillardan foydalaniladi. Masalan, 
urug‘la nmagan baqa tuxum hujayrasiga nina bilan ta’sir qilib, undan yetuk baqani rivo-
jlantirish mumkin, ularning hammasi urg‘ochi jinsli bo‘ladi. B. L. Astaurov (1904–1974) 
sun’iy partenogenez yordamida erkak jinsli ipak qurtlarini yaratish usu lini ishlab chiqqan.
Demak, bakteriyalarda konyugatsiya, transformatsiya va transduksiya kabi jinsiy ja-
rayonlar kuzatiladi. Konyugatsiya natijasida faqat irsiy material o’zgarib, individlar soni 
ortmaydi. Gulli o’simliklarda qo’sh urug’lanish sodir bo’ladi. Hayvonlarda ichki va tashqi 
urug’lanish kuzatiladi.