Biologik kimyo

Oksigemoglobin HbO₂ – gemoglobinning kislorod bilan to`g`ridan –to`g`ri birikishidan hosil bo`lgan beqaror birikma. Uning qondagi miqdori kislorodning partsial bosimiga qarab o`zgarib turadi. Kislorod partsial bosimi baland bo`lgan o`pka alveolalarida qon kislorod bilan to`yinadi va HbO₂ miqdori ortadi.

Kislorodning partsial bosimi past bo`lgan to`qimalarda oksigemoglobin

76

dissotsiyalanib, kislorodni hujayralarga beradi. Partsial bosim 10,6 dan 2,6 kPa ga

– 4 baravar pasayganda 80 % kislorod oksigemoglobindan ozod bo`ladi. Agar gemlar mustaqil (avtonom) tarzda harakat qilganlarida bosim 90 marta pasayishi kerak bo`ladi. Ammo bunday bo`lishi mumkin emas, chunki vaziyatda kislorodning asosiy qismi gemdan chiqa olmaydi va to`qimalar undan foydalana olmaydi. Natijada inson atmosferada toza kislorod bo`lganda ham nafas ololmas edi. Demak, gemoglobin tashiydigan kislorod birikishi quyidagi oddiy tenglama bo`yicha kislorodning partsial bosimiga bog`liq:

Hb + O₂ ------- HbO₂
Oksigemoglobin tarkibidagi kislorod gem molekulasidagi temir atomiga kovalent bog`lar orqali birikkan emas, binobarin, temirning valentligi ikkiga tengligicha qoladi va kislorodning birikishi yoki ajralishi tufayli o`zgarmaydi:
N N N N

globin------Fe²⁺-------O₂ globin------Fe²⁺-------H₂O

N N N N

Gemoglobin eritmasi bilan muvozanatda bo`lgan kislorodning partsial bosimi kamaytirilganda qaytarilgan gemoglobin hosil bo`lib, unda temirning valentligi ham ikkiligicha qoladi.


Karboksigemoglobin HbCO - gemoglobinning uglerod (II)-oksidi – is gazi bilan hosil qilgan birikmasi. HbCO odam nafas olayotgan havo tarkibida CO bo`lganda paydo bo`ladi. Gemning uglerod (II)-oksidi bilan birikishi kislorodga nisbatan 300 marta yuqori. Kompleksda gemoglobin bilan is gazi orasidagi bog` gemoglobin bilan kislorod o`rtasidagi bog`ga qaraganda 200 marta mustahkam. Karboksigemoglobinning dissotsialanish darajasi kuchsiz bo`lganidan is gazi

77

oksigemoglobindan kislorodni osonlik bilan siqib chiqaradi. Shuning uchun nafas olinayotgan havoda is gazi 1% bo`lganida gemoglobinning 95% i karboksi gemoglobinga aylanadi. Bunday gemoglobin kislorod bilan birika olmay, o`zining kislorod tashish vazifasini bajara olmaydi. Natijada to`qimalar, birinchi navbatda miya to`qimasi kislorodning yo`qligi tufayli nobud bo`ladi. Is gazi bilan

zaharlanishning o`limga olib kelish sababi ham ana shunda.

Karboksigemoglobinda ham temirning atomi ikki valentli.