Biokimyo pmd

F E R M E N T L A R

  

Fermentlarning umumiy xususiyatlari

Fermentlarning spetsifik ta’sir qilishi

Fermentlar deb organizmdagi kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiruvchi

biologik faol oqsillarga aytiladi. (Lotincha «Fermentum» – achitqi yoki

«enzim» grekcha «en» – ichki, «zim» tomizg‘i).

Fermentlar tashqi muhitdan tushgan va organizmning o‘zida hosil

bo‘lgan moddalarning o‘zgarishini amalga oshiradi. Ovqat

moddalarning o‘zlashtirilishi va ularning keyinchalik ishlatilishi, yuqori

molekulali birikmalardagi kimyoviy energiyaning biologik oksidlanish

davrida ajralishi va hujayra hamda to‘qimalarning ularning rivojlanishi

va takomillanishi davrida struktur elementlarining hosil bo‘lishi

fermentlarning bevosita ishtiroki ostida boradi. Fermentativ reaksiyalar

asosida moddalarning o‘zgarishi organizm hayot faoliyatining material

va energetik asosini tashkil etadi, shuning uchun fermentlar hayot

jarayonlarini haraktlantiruvchilari bo‘lib hisoblanadilar (34-rasm).

Fermentlar to‘g‘risidagi birinchi ma’lumotlar XVII asrda nemis olimi

Libaviya va golland olimi Van Gelmontlar tomonidan xususiyatlarini

spirtli bijg‘ish o‘rganishda aniqlangan. XVIII asr oxirida Reomyura va

Spallansiani yirtqich hayvonlarning me’da shirasida go‘shtni

hazmlanishi mexanik ta’sirda emas, balki kimyoviy jarayon tufayli

ekanligini isbotlaganlar. 1836-yili esa Shvan me’da shirasida pepsin

fermenti borligini kashf qilgan. Rus olimi K.S. Kirxgoff birinchi bor

kraxmalni shakarga aylanishida kimyoviy moddalar (fermentlar)

ishtirokini ko‘rsatgan bo‘lsa, 1837-yili Payyen va Perso ularni ajratib

olgan va termolabilligini aniqlaganlar. Shu yili Berselius fermentlarni

anorganik katalizatorlar bilan solishtiradi. M.M. Manaseina, G. Buxner

va E. Buxner bu yo‘nalishdagi ishlarni davom ettiradilar, 1894-yilda

---

112

esa E.Fisher fermentlar spetsifikligini «qulf-kalit» nazariyasi asosida

isbotlab beradi. XX asrning boshlarida I.P. Pavlov oshqozon-ichak

yo‘lidagi fermentlar nofaol – proferment holatda bo‘lishini,

tripsinogenni enterokinaza ta’sirida faollanishini ko‘rsatadi va

fermentlar faolligini aniqlash usullarini yaratadi. Mixaelis va Menten

1913-yilda fermentlar ta’sir etish mexanizmi va fermentativ reaksiyalar

kinetikasini yaratishadi. 1926-yili Samner ureaza fermentini kristall

holda oladi va uni oqsil tabiatligini ko‘rsatadi. 1957-yili Viland va

Pfleyderer fermentlarni molekulyar shakllarda – izofermentlarda

bo‘lishini isbotlaydilar. 1960-yilda Fillips lizotsimni uchlamchi

strukturasini rentgenostruktur tahlil orqali aniqlaydi.

Fermentlar neorganik katalizatorlardan quyidagilar bilan farqlanadi:

1. Juda yumshoq sharoitlarda faollik ko‘rsatadilar (past temperatura,

normal bosim, pHning ma’lum qiymatlari va boshqalar).

2. Kimyoviy reaksiyani juda jadal tezlashtiradilar (35-rasm).

3. Yuqori spetsifiklikka egadir.

4. Fermentlar faolligi boshqariladi.

34-rasm. Fermentlar ahamiyati. Fermentlarning biologiya va tibbiyotdagi

o‘rni

---

113

5. Fermentativ reaksiya

tezligi ferment miqdoriga

to‘g‘ri proporsionaldir.

Fermentlar uchun xos

bo‘lgan bir qator xususiyatlar

ularning oqsil tabiati bilan

bog‘liqdir.