Biogeografiya kk

3.Endemik, kosmopolit ha’m relikt tu’rler. 
 
Ha’r bir sistematikalıq kategoriya (tu’r, tuwıs h.t.b) tek morfologiyalıq ha’m fiziologiyalıq 
ayrıqshalıg’ı menen emes, onın’ belgili bir tarqalıwı menen xarakterlenedi. Hesh bir tu’r o’zinin’ 
arealının’ maydanında tolıq qaplam payda ete almaydı. Ol bir uchastkalarda ko’p, bir jerlerde az 
yamasa dizyunktiv boladı. Bir tegis areallardın’ barlıq uchastkaları tu’r osobı ushın qolaylı bolıp 
keledi basqasha aytqanda bir tegis areallardın’ ishinde onı ayırım uchastkalarg’a bo’leklep 
turıwshı ku’shi jetpeytug’ın bo’getler bolmaydı. Tu’r arealının’ ishinde arqayın 1-inen 2-cine 
o’tip ju’re beredi. Ayırılg’an yamasa dizyunktivli areallarda tu’rdin’ bir uchastkadan 2-shi 
uchastkag’a ta’biyiy ha’zirgi faktorlar ja’rdeminde o’tiwi mu’mkin emes, yag’nıy arealdın’ 
bo’lek uchastkaları arasında organizmlerdin’ ku’shi jetpeytug’ın bo’getler boladı. Bunda 
ayırılg’an areallardın’ barlıg’ında da tu’rdin’ tek sol forması jasaydı. Bul bir tekli yamasa 
gomogen dizyunktsiya dep ataladı. Sonday aq bul uchastkalar sol tu’rdin’ ha’r qıylı tu’rleri 
menen, bir ha’m sol tuwıstın’ ha’r qıylı tuwısları menen qaplang’an boladı. Bul jag’daylarda
dizyunktsiya ha’r qıylı geterogenli boladı. Tu’rlik dizyunktsiya kishi tu’rlik dizyunktsiyag’a 
qarag’anda a’yyemgi esaplanadı. Demek, bunnan juwmaq shıg’arsaq, eger tu’r bir orında payda 
bolıp, son’ ol jerden basqa jerlerge taralıp, tarqalıwg’a tosqınlıq bolmag’ang’a shekem qa’legen 
areal 1-shi gezekte bir tegis bola beredi. Tek usınday boljaw g’ana tu’rlerdin’ ta’biyg’ıy tan’law 
jolı menen kelip shıg’ıwı haqqındag’ı teoriya menen sa’ykes keledi. Eger tirishilik etiw 
jag’dayları o’zgeriwi na’tiyjesinde bir tegis areal buzılg’an yamasa ayırılg’an arealg’a aylanadı. 
Ortalıqtın’ jag’dayının’ o’zgeriwi ha’r qıylı xarakterge iye boladı. Bug’an ja’ne maydanlardın’ 

---

29 
qısqarıwı, jerdin’ jan’a uchastkalarının’ payda bolıwı yamasa joq bolıwı, sonday-aq jas taw 
sistemalarının’ payda bolıwı da areallardın’ ayırılıwına (bo’lekleniwine) sebepshi boladı.
Klimattın’ o’zgerisine baylanıslı areallardın’ bo’lekleniwine mısal bolıp Arqa yarım 
shardag’ı muz basıw da’wiri menen baylanıslı bolg’an suwıqtı aytsaq boladı. Evraziya 
materiginde ken’ tarqalg’an ken’ japıraqlı tog’aylar muz basıwdan keyin tek Evropada Volıno-
Podol biyikliklerinde, Orta rus biyiykliginin’ qubla bo’liminde Stavropol biyiykliginde, Qubla 
Ural ha’m bir qatar Aziya rayonlarında sonın’ ishinde Kuznets Alataw, Primorskiy kray ha’m 
basqa regionlardın’ baspanalarında saqlanıp qalg’an. Muz komponentlerinin’ keyin sheginiwi 
menen ken’ japıraqlı tog’aylar bul regionlardan shıg’ıp arealdın’ ayırılg’an uchastkaları a’ste 
aqırın tutasa baslag’an. Biraq sonda da ken’ japıraqlı tog’aylardın’ bo’leklengen arealları 
saqlanıp qalg’an. Ma’selen, lipa Evropada Tobolskke shekem ha’m son’ tag’ı Kuznets Alataw 
ha’m Krasnoyar krayında, son’ Uzaq Shıg’ısta basqa tu’rleri menen o’sip turadı. Ko’k ha’kke 
batıs Evropa Shıg’ıs Sibir ayrılg’an arealın iyeleydi. Afrikanın’ tropik tog’ay oblastı ha’m Qubla 
Aziya oblastının’ ha’zirgi u’zikligi bul tog’ay jasawshılarının’ buzılg’an arealınıın’ qayta 
tikleniwine alıp keldi. Bul tu’rler geterogen xarakterge iye bolıp (pil, nosorog, yarım maymıllar 
h.b) bul bo’lekleniw u’shlemshi da’wirdin’ aqırında ju’z bergen edi. 
Ayrım waqıtları bo’leklengen areallar mına jag’dayda da payda boladı.: bir tu’r (parazit 
yamasa jırtqısh) basqa tu’r menen tıg’ız baylanısqan bolsa, al xozyayn qanday da bir sebep penen 
burıng’ı arealınan joq bolıp ketse, bul jag’dayda xozyayn izinen bul areal bo’liminen ol menen 
tıg’ız baylanısqan tu’rde joq bolıp ketedi. Tu’rdin’ birinshi tarqalg’an oblastı-tu’rdin’ kelip 
shıg’ıw orayı dep ataladı.
Tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı ha’m olardın’ areallarının’ du’ziliwi haqqındag’ı ha’zirgi qıyallar 
(ko’rinisler) zoolog E.Mayr (Zoologiyalıq tu’r ha’m evolyutsiya,1968) ha’m botanik V.Grant 
(O’simliklerde tu’r payda bolıw,1984) ta’repinen islenip shıqqan. Tu’rlerdin’ populyatsiyaları bir 
tekli bolmaydı. Olar ushın gen ag’ımı ha’m olardın’ perekombinatsiyaları menen baylanıslı 
genotopik o’zgerisi xarakterli. Genotiplerdin’ ortalıq penen o’zara baylanısı na’tiyjesinde sol 
gruppa osoblardın’ morfologiyalıq, fiziologiyalıq ha’m ekologiyalıq ayırımshılıg’ına iye bolg’an 
fenotipler 
kelip 
shıg’adı. 
Genotip 
ha’m 
fenotiplerdin’ 
geografiyalıq 
o’zgerisi-tu’r 
populyatsiyalarının’ jasaw jag’daylarının’ geografiyalıq o’zgerislerinin’ na’tiyjesi. 
Organizmlerdin’ ha’r qıylı sistematikalıq kategoriyalarının’ (a’sirese o’simlik ha’m 
haywan) tu’r payda bolıw tipleri ha’r qıylı. Haywanlar ushın allotropiyalıq tu’r payda bolıw 
xarakterli. Bunda taza tu’rler geografiyalıq izolyatlarda payda boladı. O’simlikler ushın 
simpatrikalıq tu’r payda bolıw u’lken orındı iyeleydi. Tu’r payda bolıwda belgili roldi 
gibridizatsiya atqaradı. 
Areallardın’ shegaraları jıljımalı (qozg’almalı), progressivli (ken’eyiwshi) yamasa 
regressivli (tarayıwshı) ha’m turaqlı boladı. Ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı 
ilim ko’plegen alımlar ta’repinen islengen. Og’an u’lken u’lesti Ch.Darvin ha’m A.De-Kandoll 
qosqan. Biraq bul bag’dar boyınsha a’hmiyetli jumıslar rus genetigi ha’m botanik geografı 
N.
Đ
.Vavilov ta’repinen islengen. Birinshi gezekte ol tu’r ishindegi soraw menen shug’ıllanadı. 
O’zinin’ «Linney tu’ri-sistema retinde» atlı belgili miynetinde bılay dep jazadı. «Linney tu’ri-bul 
bo’leklengen, ha’reketshen’, morfofiziologiyalıq sistema, ol o’zinin’ genezisinde belgili bir 
ortalıq ha’m areal menen baylanısqan»-deydi. N.
Đ
.Vavilovtın’ 2-shi a’hmiyetli teoriyalıq 
ulıwmalılıg’ı (pikiri) gomologiyalıq qatarlardın’ nızamı degen at alg’an na’sillik o’zgerislerdin’ 
gomologiyalıq qatarı haqqındag’ı ideyası esaplanadı. Bul nızamg’a muwapıq tuwısqan tu’rlerdin’ 
ha’m tuwıslardın’ na’sillik o’zgerisleri belgili da’rejede uqsas keledi. En’ aqırında N.
Đ
.Vavilov 
ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıw orayların anıqlap shıqtı. Ol bılay deydi. «Ma’deniy 
floralardın’ tariyxıy rawajlanıw orayının’ kelip shıg’ıwı ushın: 1) jergilikli flora tu’rlerge bay 
bolıw kerek, 2) A’yemgi diyxanshılıq tsivilizatsiyası bolıwı kerek deydi. 
N.
Đ
.Vavilov ma’deniy o’simliklerdin’ 8 tiykarg’ı kelip shıg’ıw orayların islep shıqtı. 
Ha’zirgi waqıtta ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıwının’ 10 oshag’ı sanaladı. (Kupzov,1975): 
1. Aziya aldı, 2. Jer Orta ten’izi, 3. Efiopiya, 4. Orta Aziya, 5. Qıtay, (Vavilov bunı Shıg’ıs Aziya 

---

30 
deydi), 6. Hindstan, 7. 
Đ
ndoneziya (Vavilov bunı 
Đ
ndo-Malay deydi) 8. Meksika (Vavilov bo-sha 
bunı Oraylıq Amerika-Qubla Meksika) 9. Peruan (Vavilov b-sha qubla amerika) 10. Sudan.