Biogeografiya kk

Soobshestvolardın’ dinamikası. Biotsenozlardın’ xarakterli o’zgeshelik-lerinin’ biri 
olardın’ sutkalıq ha’m jıllıq dinamikası bolıp tabıladı. Ha’r bir biotsenozda tirishilik aktivliligi 
sutkanın’ ha’r qıylı waqtına tuwar keletug’ın organizmler toparı bar. Birewleri tu’nde aktiv bolsa, 
ekinshisi ku’ndiz aktiv boladı. Na’tiyjede biotsenozlardın’ ayırım tu’rlerinde o’z-ara qatnası 
ha’m quramında periodlıq o’zgeris bolıp turadı. Bul o’simliklerde de boladı. Tu’nde olarda 
fotosintez ju’rmeydi, bir qatar o’simliklerde gu’ller tek tu’nde ashıladı (namazsham gu’l) ha’m 
tu’n haywanları menen shan’lanadı. Vertikal sutkalıq migratsiya topıraqta jasawshılarg’a ta’n. 
Sutkalıq dinamika tiykarg’ı ta’biyat qubılıslarının’ ritmikası menen baylanıslı ha’m ma’wsimligi 
bekkem tu’rde boladı. Biotsenozdın’ ma’wsimlik o’zgerisi tek jag’day ha’m ativliktin’ 
o’zgerisinen emes, al ayırım tu’rlerdin’ salıstırma sanı, ma’wsimlik migratsiyası, jıl 
dawamındag’ı ayrım generatsiyanın’ o’liwinde ko’rinedi. Ko’pshilik tu’rler jıldın’ belgili bir 
waqtına shekem soobshestvo o’mirinen tolıq shıg’ıp qaladı. (tınıshlıq halına o’tiw, uyqıg’a 
ketiw), bul o’simliklerde ayrım yaruslar jıldın’ bir ma’wsiminde tolıq joq bolıp ketedi. (bir jıllıq 
efemerler). Ma’wsimlik o’zgerisler qarama-qarsılıqlı klimat zona ha’m oblastlarda (jaz ha’m 
qısta) anıq ko’rinedi. Olar a’zzi formada tropik jawınlı tog’aylarda ko’rinedi. (Bul jerde jıl 
dawamında ku’n uzaqlıg’ı, temeperatura ha’m ıg’allılıq rejimi ju’da’ az o’zgeredi). 
Jıllıq 
o’zgerisler. 
Jıllar 
boyınsha 
meteorologiyalıq 
jag’daylardın’ 
(klimatlıq 
flyuktuatsiyalardın’) o’zgerisinen ha’m basqa soobshestvog’a ta’sir etiwshi ishki faktorlardan 
g’a’rezli boladı. Fitotsenozdag’ı o’zgerisler saranchalardın’ ko’beyip ketken jılı ku’sheyedi. 
Saranchalar o’nimnin’ 80-90F in jep qoyadı. Saranchalar az bolsa o’nim ko’p boladı. Haywan 
ha’m o’simlik qaplamının’ sanlıq o’zgerisi na’tiyjesinde bir soobshestvo 2-sin almastıradı. Orın 
almasıw izbe-iz emes ha’m izbe-iz boladı. Ekinshisi suktsessiya dep ataladı. Tutası menen 
biotsenozlardın’ birin-ibiri almasıw dizbegi suktsession qatar yamasa stadiya dep ataladı. Eger 
soobshestvo tirishilikten ayırılg’an jerde payda bolsa, onda ol birinshi suktsessiya dep ataladı. 
Eger burın biotsenoz bolg’an jerde ekinshi biotsenoz basıp orın alsa, ol ekinshi suktsessiya dep 
ataladı. Bul birinshi suktsessiyag’a qarag’anda birlesik klimaksı tezirek payda boladı. 2-shi 
suktsessiyalar sobshestvolardın’ jasaw ortalıg’ının’ izbe-iz o’zgeriwinen yamasa sırtqı ta’sirdin’ 
birden o’zgeriwinen payda boladı. Almasıwdın’ keyingi tipi -stixiyalı yamasa tosattan bolg’an 
almasıw dep ataladı. Tosattan bolg’an suktsessiyalar: klimatogenli, edafogenli, biogenli, 
pirogenli (ottın’ ta’siri) ha’m antropogenli boladı. Bul suktsessiyalar katastrofalıq ta’sirlerdin’ 
(suw basıw pojar, tog’aydı shabıw) astında payda boladı. Ha’r bir bunday almasıw usı 
soobshestvog’a xarakterli bolg’an tu’rlerdin’ o’liwleri menen baslanadı. Son’ bul soobshesvonın’ 
a’ste aqırın tikleniwi ju’zege keledi.
Ekologiyalıq suktsessiya-birlesiklerdin’ o’zleri ta’repinen jasaw oratlıg’ına tiygizetug’ın 
o’zgerislerinin’ na’tiyjesi bolıp tabıladı. Bul nızamlıq bag’darlang’an protsess.

---

28