Biogeografiya kk

Qurg’aq puna da qurg’aqshılıq da’wiri 7 ay dawam etedi. Ku’shli samal esedi, suwıq 
temperatura 30
0
S qa jetedi. Quramalı gu’lliler tuqımlasına kiriwshi ma’n’gi jasıl puta-tola, 
sonday-aq basqa kaktus, selew, veynikler o’sedi. Jıllıq jawın-shashın 100 mm den to’men 
jerlerde shorlı puna baslanıp, ol jerde o’simlikler joq esabı, tek ayırım jerlerde duzg’a shıdamlı 
o’simlik tu’rleri-lebeda, triostrennik, nitrofila, kuzmich sho’bi h.b. o’sedi.
Afrikada poyaslar tipi Oraylıq And. qa jaqın keledi. Qubla yarım shar biyiklik poyaslıg’ı 
arqa yarım shar ortasha poyasınan ayrılıp turadı. 
Tapsırma ha’m sorawlar. 
1. Poyaslılıq degende neni tu’sinesiz? 
2. Tawlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qaysı faktorlar belgileydi? 
3. Qısqa ha’m ken’ poyaslı tarqalıwg’a iye organizmlerge qaysı organizmler kiredi? 
 
 
 
 
 

---

44 
 
 
 
 
 
13-lektsiya. 
Atawdag’ı tirishilik 
Jobası: 
1.Okean ha’m materik atawları. 
2.Atawlarg’a o’simlik ha’m haywanlardın’ qonıs basıwı. 
3.Atawlarg’a adamlardın’ ta’siri. 
 
Du’nya ju’zlik okean atawları kelip shıg’ıwı, u’lkenligi, biyikligi boyınsha bir-birinen 
ayrıladı. Atawlar okean ha’m materik atawları bolıp 2 ge bo’linedi. Okean atawları qurıqlıq 
penen hesh qashan baylanıspag’an, olar okean tu’binen ko’terilip shıqqan. Bularg’a korallı, 
vulkanlı ha’m skladchatlı duga atawları kiredi. Materik atawları kontinent penen burın tutasqan 
bolıp, biraq bir geologiyalıq da’wirde sol kontinentten bo’leklenip qalg’an boladı. Okean ha’m 
materik atawlarında biotanın’ rawajlanıwı ushın jag’daylar ha’r-qıylı bolıp keledi. Okean 
atawları o’zinin’ wa’killerin okeannan alg’an, al materik atawlarının’ wa’killeri sol bo’lingen 
kontinent wa’killerine uqsas yag’nıy sonday boladı. A’welgi wa’killeri o’lip, keyin onın’ ornına 
okeanda jasawshı wa’killer keledi. 
Organizmlerdin’ okean ken’isligin iyelew usılları qalay boladı
?
Bul soraw menen 
Ch.Darvin de shug’ıllang’an edi. Ol «ko’pshilik o’simlik tu’rlerinin’ tuqımları o’zinin’ 
ko’geriwshen’ligin uzaq waqıt saqlaytug’ının ha’m olar atawlarg’a okean ag’ısları menen barıp 
qalg’an» deydi. Sonın’ menen birge ayrım o’simlik tuqımları quslardın’ ishekliginde boladı, ja’ne 
olar topıraq bo’lekleri menen aralasıp quslardın’ pa’njeleri arqalı ha’m ju’zip ju’riwshi ag’ash 
paqalları arqalı kelip qalg’an, bolıwı mu’mkin. Olardın’ tarqalıw faktorlarına ja’ne samallar, 
adamlar ha’m onın’ transportları kiredi. Sonın’ menen birge organizmlerdin’ tarqalıwı ten’iz 
ha’m atmosferanın’ jag’dayınan, atawlardın’ uzaqlıg’ınan g’a’rezli boladı. 
Dj. Gressit ha’m S.
Đ
oshimoto (1963) ha’r qıylı sistematikalıq gruppag’a kiriwshi 
haywanlardın’ tarqalıw uqıplılıg’ın aytıp o’tedi. Olardın’ ko’rsetiwinshe reptiliyalar ma’selen, 
stsinkalar, gekkonlar h.b. kesirtkeler, jılanlar, sonday-aq dushshı suw balıqları ko’pshilik 
atawlarda (okean atawlarında)-joq. Omırtqasızlar arasında okean atawlarında nasekomalar, 
ekinshi gezekte jer u’sti mollyuskaları u’stemlik etedi. Sebebi nasekomalar to’rt usıl menen 
(samal, ju’zip ju’riwshi ag’ashlar, quslar pa’ri h pa’njesi ha’m adam arqalı) tarqaladı.
Nasekomalardın’ quslar arqalı keliwi siyrek boladı. Sonday-aq ju’zip keliwshi 
nasikomalarda ko’p emes. Sebebi, duzlı suw olarg’a qolaysız ta’sir etedi. Ko’pshilik nasekoma 
tu’rleri ag’ash paqalları arqalı tarqaladı. Mıs: qumırısqalar, termitler h.b. Samal menen qon’ızlar, 
gu’belekler h.b nasekomalar, olardın’ quwırshaqları ushıp keledi (eki qanatlılar). Ma’selen, 
korabllerden uslang’an omırtqasızlardın’ 40-76,7F in eki qanatlılar qurag’an. 
Amfibiyalar duzlı suwdı ko’tere almaydı. Sonın’ ushın olardın’ okean arqalı tarqalıwı 
sheklengen. Eresek o’simliklerdin’ okean arqalı tarqalıwında tiri qalıwı ju’da’ siyrek ushırasadı. 
Ag’ash paqalları arqalı epifitler tarqalıwı mu’mkin. A’dette o’simliklerdin’ tarqalıwı diasporalar 
ja’rdeminde o’tedi. Jen’il tuqımlar ha’m sporalar samal arqalı ushıp keledi. O’simliklerdin’ 
tarqalıwında a’hmiyetli roldi adam atqaradı. Olardın’ xızmeti na’tiyjesinde ko’pshilik o’simlikler 
kosmopolit boladı. 
Materik atawlarında organizmlerdin’ tarqalıwı onın’ razmerine, ko’lemine g’a’rezli boladı. 
Mıs: bir kontinentten jaqında bo’leklengen eki atawdın’ u’lkeninde kontinenttegi 
organizmlerdin’ barlıg’ı yamasa ko’bisi salanıp qaladı, al ekinshi kishilew atawda bolsa 
kerisinshe. 

---

45 
F.Darlington Antil atawları ushın ataw ko’lemleri ha’m amfibiya, reptiliya tu’rlerinin’ sanı 
arasında to’mendegi qatnastı ornattı: ataw ko’lemlerinin’ 10 ma’rtebe qısqarıwı-bunda