Biogeografiya kk

 
1. Arktikalıq oblast. Okean territoriyasının’ bul biogeografiyalıq oblastı tiykarınan arqa 
yarım shardın’ en’ joqarg’ı territoriyasında jaylasıp bul oblasttın’ arqa shegarası derlik 
salıstırmalı tu’rde arqa kosmosqa shekem, al tu’slik shegarası Shpitsbergen atawı, sodan 
Nyufauntlend atawı, Arqa-batıs shegarası Kola yarım atawına shekem, Bering ten’izinin’ arqa 
ta’repinen, Aziya ha’m Arqa Amerikanın’ aralıg’ınan o’tedi. 
Bul oblasttın’ suwının’ temperaturası to’men bolıwı menen xarakterlenedi, ko’pshilik 
waqıtta 0
0
to’men, suwdın’ joqarg’ı qatlamında ha’m teren’liktede. Jazı qısqa ha’m qısı uzaq 
dawam etetug’ın sharayatında bul oblasttın’ akvatoriyası muz pantsiri menen qaplang’an. Jazda 
ko’plegen muzlar suwdın’ u’stinde ju’zip ju’redi. Suwdın’ duzlılıg’ı du’nya ju’zi okeanının’ 
ortasha duzlılıg’ınan to’men. 
Jazda erip atırg’an muzdın’ shetlerinde fitoplanktonnın’, keyin ala zooplanktonnın’ 
massalıq jıynalg’an oblastları payda boladı. Sonın’ ushında bul oblasttın’ suwları ha’r qıylı tiri 
organizmlerge bay, olardan: ayaqqanatlı molyuskalar limatsiy, narval ha’m beluxa, chaykalar 
ha’m chistikler quslardan. Chaykalardan endemik aq chayka, al chistiklerden kyurik xarakterli. 
Tyulenlerden bul oblast ushın ten’iz qoyanı, norka, xoxlach, ha’m morj xarakterli. Arktikalıq 
suwda burınları ju’da’ ko’p ushırasqan grenlandiya kiti ha’zirgi waqıtları derlik joq etilgen. Aq 
ayıw jıl boyı muzlıqlardın’ u’stinde o’mir su’rip, tyulenlerdi uslap awqatlanadı. Shag’alalar ha’m 
chistiklerdin’ koloniyaları («qus bazarları») bul oblasttın’ tu’slik bo’leklerine xarakterli. 
Balıqlardan sayka ha’m navaga qaptallap ju’ziwshiler ha’m ten’ ayaqlılar wa’killeri ushırasadı. 
Bir neritikalıq podoblast bar. 
2. Boreal-Atlantika oblastı 
3. Boreal-Tınısh okean oblastı. Bul eki oblast bir neshe uqsas qa’siyetlerge iye. Bul jerlerde 
muz qatlamı Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda derlik ko’p maydandı qaplamaydı ha’m uzaq 
waqıtqa emes. Bul oblastlar territoriyasının’ qa’ddinin’ ko’teriliw ha’m qaytıw sızıg’ının’ biotası 
a’dewir bay. Suwdın’ temperaturası Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda joqarılaw bolıp keledi. 
Haywanlar osoblardın’ sanı boyınsha bay, sol ushın lastlı ayaqlılar ha’m balıq o’ndirisi usı 
oblasttın’ rayonlarına tuwra keledi. 
Eki oblasttada-tissiz kit, delfinler, haqıyqıy (qulaqsız) tyulenler, quslardan chistikler 
ushırasadı. Balıqlardan osetr ha’m lososlar xarakterli. Bul oblastlarda qon’ır suw otları ko’p al 
qızıl suw otı kemlew. 
Boreal-Tınısh okean oblastında amfiboreal tu’rlerdin’ ko’p sanlıg’ınan basqa, Boreal-Atlantika 
oblastında ushıraspaytug’ın, makrotsistis ha’m nereotsistis qon’ır suw otları, u’lken yapon krabı, 
balıqlardan uzaq shıg’ısta epdemiklerden-keta, gorbusha, chavıcha, nerka h.t.b. Ko’beyiw 
waqtında Uzaq Shıg’ıs Arqa Amerika da’ryalarına kiredi. 

---

52 
Su’t emiziwshilerden qulaqlı tyulenler-kotik ha’m sivuch, ja’nede kalan (jırtqısh), yapon 
ha’m ku’l ren’ kitler xarakterli. 
18 a’sirde u’lken, uzınlıg’ı 8-10 m ge deyingi ten’iz sıyır tolıg’ı menen joq etildi. (Beringtin’ 
qasındag’ı jolshısı Stellordın’ aytıp beriwi boyınsha) Delfinlerden endemik, onsha u’lken emes, 
uzınlıg’ı 1,5-2 m, aq qanatlı ten’iz shoshqası. 
Eki neritikalıq podoblastı bar-birinshisi-Shıg’ıs Aziyanın’ jag’alawları menen, ekinshisi-
Arqa Amerika menen baylanısqan. Boreal-Atlantika oblastı Boreal-Tınısh okean oblastına 
qarag’anda tu’rlerdin’ sanı, endemik tu’rler boyınsha bir qansha jarlılaw. Bul jerde qulaqlı 
tyulen, kalanlar, u’lken krab ha’m bir neshe haywanlar pu’tkilley joq. Oblast ushın biskay kiti, aq 
tumsıqlı delfin, uzın tumsıqlı tyulen endemik bolıp esaplanadı. Qanatsız gagara qusı, o’tken 
a’sirdin’ ortalarında tolıg’ı menen joq etilgen. A’piwayı gagara endemik bolıp esaplanadı. 
Kambala balıqlardın’ wa’killeri de ushırasıp, olardan paltus, ten’iz tili, h.t.b. Omıtqasızlardan 
omar xarakterli. Oblastta eki neritikalıq podoblastı bolıp ajıratıwg’a boladı, bul-Shıg’ıs Amerika 
jag’alahları, ha’m Batıs Evropa. Bul eki oblasttın’ tu’slik shegarası 40
0
arqa ken’lik boyınsha 
o’tedi.