173
A
ni ma’lum burchakka burib yana qorong’ulik hosil qilish mumkin. Bu
burchakka qutblanish tekisligining buralish burchagi deyiladi.
8.10-rasm.
Polyarizator va analizatorda nurning yo’li
.
Aniq to’lqin uzunlik uchun
l
o
⋅
=
α
α
, bunda
l
-
optik aktiv moddadagi
nurning yo’li.
o
α
- aylanish doimiysi (grad/ mm). Ikki xil kvars mavjud, o’ngga (soat
strelkasi bo’yicha) va chapga (soat strelkasiga teskari) buruvchi, ikkala holda ham
α
bir xildir. Optik aktiv moddalarga toza suyuqliklar (masalan, skipidar), eritmalar
(shakarning suvdagi eritmasi), bug’lar (kamfora bug’lar) kiradi. Bular uchun
α
= [
o
α
] s
l
⋅
(8.30)
Bunda S – modda konsentrasiyasi.
Bu formula yordamida modda konsentrasiyani aniq o’lchash mumkin. Medi-
sinada polyarimetrlar va saxarometrlar keng ishlatiladi. Siydikda shakar miqdorini,
oziq-ovqat sanoatida lavlagi, uzum, olma sharbatlarida shakar miqdorini
aniqlashda qo’llaniladi. Biologik obyektlarni
mikroskopda qarab ularning
tuzilishini aniqlash qiyin, shuning uchun ular polyarizasion mikroskop yordamida
o’rganiladi. Bu mikroskop oddiy mikroskopdan kondensor oldiga polyarizator,
obyektiv va okulyar orasiga analizator qo’yilishi bilan farq qiladi. Bu holda obyekt
qutblangan nur bilan yoritiladi. Agar
R
va
A
o’qlari o’zaro perpendikulyar bo’lsa,
predmet stolchaga izotrop modda qo’yib kuzatilsa ham qorong’i bo’ladi. Ammo
anizatrop modda qo’yilsa yorug’lik yuzaga kelib to’qimalar, bakteriyalarni ko’rish
mumkin. Polyarizasion mikroskop yordamida suyak to’qimalarida hosil
bo’ladigan mexanik kuchlanishlarni kuzatish mumkin.
Optik anizatropiya ikkilanib sinishi tabiiy moddalarda o’rinli. Ammo optik
anizatropiyani sun’iy yo’l bilan ham hosil qilish mumkin.
Optik izotrop
moddalarni anizatrop qilishning 3 xil usuli mavjud.
1.
Bir tomonlama siqilish va cho’zish (kubik kristallar, shisha va
boshqa moddalar.)
2.
Elektr maydon yordamida [(Kerr effekti) (amorf jismlar, suyuqliklar,
gazlar.)]
3.
Magnit maydoni yordamida (suyuqliklar, shisha, kolloidlar).
Optik o’qiga perpendikulyar yo’nalishdagi odatdagi va odatdan tashqari
nurlar sindirish ko’rsatkichlar farqi hosil bo’ladigan optik anizotropiya o’lchovi
bo’lib xizmat qiladi. Bu ta’sirlar
deformasiyasi natijasida
σ
1
0
K
n
n
e
=
−
optik
yo’llar farqi hosil bo’ladi.
n
o
– n
e
= K
2
Ye
2
(elektrostatik maydon bo’lganda), n
o
– n
e
= K
3
N
2
(magnit
maydon).
Поляризатор
Анализатор
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
174
δ
– normal kuchlanish. K
1
K
2
K
3
– moddani xarakterlovchi doimiyliklar, Ye
va N – elektr va magnit maydon kuchlanganliklari
Elektr maydoni holini qaraymiz.
8.11-rasm.
Kerr effektini suyuqlikda ko’rsatuvchi qurilma.
Bunda P-qutblantirgich, A-analizator
Kerr yacheykasiga suyuqlik (masalan, nitrobenzol) solingan va kondensator
plastinkalari o’rnatilgan elektr maydon bo’lmasa, nur (A va R perpendikulyar
bo’lganda) o’tmaydi. Agarda shu holda elektr maydoni ulansa nur o’tadi, ya’ni
∆
=
L(n
o
- n
e
) = K
2
L Ye
2
yo’llar farqi yuzaga keladi.L – masofa. U holda fazalar farqi
λ
π
ϕ
∆
=
2
= 2
⋅
π
VLYe
2
(8.31)
Bunda V = K
2
/
λ
- Kerr doimiysi.
Kerr effekti elektr maydon ta’sirida moddalar optik anizotropiyasi- har xil
yo’nalishlar bo’yicha suyuqlik molekulalarining har xil qutblanishini tushuntiradi.
Bu jarayon inersiyasiz 10
-10
s da modda izotrop holatdan
anizotrop holatga elektr
maydon ta’sirida o’tadi. Shuning uchun u Kerr yacheykasi zatvori bo’lib xizmat
qilishi mumkin. (ovoz yozishda, ovoz eshittirishda,
tez fotografiyada va kinoda
yorug’lik tarqali-shini o’rganishda va hokazolarda). Bundan tashqari optik
lokasiyada, optik telefonda, mashinalar faralariga qutblagich qo’yib, qarama-qarshi
yo’nalishda kelayotgan avtomobil chiroqlarini o’zaro perpendikulyar tekis-likda
qutblash mumkin. Natijada haydovchilar ko’zi qamashmaydi.
Magnit maydoni ta’sirida qutblanish tekisligining burilishini Faradey aniqladi
va unga Faradey effekti deyiladi. Bu esa optik va magnit hodisalar bog’liq ekanini
ko’rsatuvchi dalildir.
Keyingi yillarda yorug’likni qutblash uchun qutblagichlar keng ishlatilmoqda.
Qutblagich qalinligi 0,1 mm ga yaqin bo’lgan shaffof polimer plyonka bo’lib, unda
ko’plab mayda sun’iy kristalchalar – qutblovchilar, masalan, gerappatit
kristalchalari (yod xinin sulfati) bo’ladi. Gerap-patit barcha kristalchalarining optik
o’qlari qutblagich (polyaroid)ni tayyor-lashda bir yo’nalishda oriyentirlanadi.
Qutblagich plyonkasi
unchalik qimmat emas, juda elastik, yuzi katta, ko’rinuvchi
yorug’likning barcha to’lqin uzunliklarini deyarli birday (juda oz) yutadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
