Bilimlendiriw ministrligi

II.Kelbetliktiń jasalıwı

2.1Kelbetliktiń qaraqalpaq tilinde jasalıwı

Kelbetliktiń jasalıwına toqtalmastan aldın, sóz jasalıwdıń usılları haqqında maǵlıwmat berip ótemiz. Sózler eki túrli usıl menen jasaladı;1. Sóz túbirine sóz jasawshı qosımtanıń qosılıwı arqalı. Mısalı: bil-im,  ora-m,  is-le,  sawın-shı t.b.2. Sóz benen sózdiń qosılısıwı arqalı. Mısalı: Aytjan,  tasbaqa,  temir  jol,  tuwısqan-tuwǵan,  ot-shóp,  shay-pay hám t.b. Sóz jasawshı qosımtalar arqalı jasalǵan sózler dórendi  sóz delinedi de, sózlerdiń qosılıwınan jasalǵan sózler qospa  sózler dep ataladı. Túbir sózge sóz jasawshı qosımtalar qosılıw arqalı dórendi sóz jasaladı. Mısalı: ekskava-tor —ekskavatorshı, ilim — ilimpaz, suw — suwlı, suw — suwǵar, kól — kóllik  hám t.b. Túbir sózge bir hám onnan da kóp sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwınan da dórendi sóz jasala beredi. Mısalı: 

bas-qar,  bas-qar-ma,  bas-lıq hám t.b.

-lıq,  -lik,  -la,  -le,  -ma,  -me,  -shı,  -shi,  -lı, 

-li,  -shılıq,  -shilik t.b. qosımtalar dórendi sózler jasawda ónimli qollanıladı. Mısalı: jaǵalı,  kewilli, etikshi,  qatlama t.b.

Al, geypara -xor,  -kesh,  -paz,  -ment hám t.b. qosımtalar sóz jasawda ónimli qollanılmaydı, bular tek ayırım sózlerge ǵana qosılıp, dórendi sózler jasaydı. Mısalı: ónerpaz,  paxtakesh,  ónerment hám t.b.Sóz jasawshı qosımtalardıń kópshiligi  -la,  (-le), -shı,  (-shi),  -lıq  (-lik),  -lı  (-li),  -ma  (-me)  hám t.b. sózlerge jalǵanǵanda túbir sózdegi buwınlardıń juwan-jińishkeligine qaray jalǵanadı. Mısalı: sawın-shı, etikshi, maydala, irile. Al,  -paz,  -xor,  -xana, -kesh,  -gershilik qosımtaları juwan buwınlı sózgede, jińishke buwınlı sózge de teńdey jalǵana beredi. Mısalı: júzimgershilik, adamgershilik, miynetkesh, salıkesh, otınxana, emlewxana. Sóz jasawshı qosımtalar sózlerge qosılıw arqalı hár túrli leksikalıq máni bildirip keledi. Máselen: -kesh,  -ker,  -shı,  -shi,  -im qosımtaları sózlerge qosılıp, zat mánisindegi dórendi sózlerdi jasaydı. Mısalı: paxtakesh,  suwshı,  bilim.  Al, -la,  -le,  -a, -e  qosımtaları háreket mánisindegi sózlerdi jasaydı.

Mısalı: arqala,  birle,  ota  hám t.b.Eki yamasa birneshe sózdiń qosılıwı arqalı qospa  sózler  jasaladı: túyetawıq,  úsh  qabatlı,  aq  quba, biyday  reń hám t.b.

Qospa sózler birneshe sózden quralsa da, bir leksikalıq máni bildiredi.Qospa sózlerdiń kópshiligi zattıń atın (mısalı:aqqutan,  bilezik,  temir  jol t.b.) bildirse, geyparaları háreketti (qosıq  aytıw,  húrmet  etiw,  dem  alıw t.b.), al ayırımları zattıń túr-túsin (uzın  shashaqlı,  keń jawırınlı,  bes  qabatlı) ańlatadı. Qospa sózler jasalıw ózgesheligine qaray 4 túrli boladı.

1. Birikken  qospa  sózler: baspasóz, qarabay, atqulaq, asqabaq, bıyıl, aybalta hám t.b.

2. Dizbekli  qospa  sózler: sarı may, sarı ala, qara torı, biyday reń, besten bir hám t.b.

3. Jup  sózler: jeti-segiz, jaza-jaza, qazan-tabaq, qurt-qumırsqa, taw-tas hám t.b.

4. Qısqarǵan  sózler: QR, NMPI, QMU t.b. Eki yamasa onnan da kóp sózler birigip bir máni bildirip keledi. Bunday sózler birikken  sózler dep ataladı. Olar sol birikken túrinde qosılıp jazıladı.

Mısalı: Gúlmurat,  bıyıl,  Xojeli, Qızketken hám t.b. Eki sózdiń juplasıp yaki qaytalanıp juplasıwı arqalı  jup  sózler  jasaladı. Olardıń mánileri hár úrli bolıp keledi. Mısalı: tuwǵan-tuwısqan,  qazan-tabaq, mal-múlik degen jup sózler jıynaqlaw, jámlew mánisin bildirse, nan-pan,  shay-pay degen sózler ulıwmalıq máni bildiredi.Jup sózlerdiń arasına defis qoyılıp jazıladı. Mısalı: kózbe-kóz,  er-turman, kúsh-quwat, úlken-kishi, qıp-qızıl,  dayılı-jiyenli, tez-tez  hám t.b. Kelbetlikler qurılısı jaǵınan jay ha’m qospa kelbetlik bolıp ekige bólinedi. Jay kelbetliklerdiń ózi tiykar kelbetlik hám dórendi kelbetlik bolıpbólinedi.

Túbir kelbetliklerge heshqanday kelbetlik jasawshıqosımta jalga’nbay-aq zattıń belgilerin bildiretuǵın kelbetliklerge tiykar kelbetlik delinedi. Mısalı: qızıl, kók, sulıw, keń, jaqsı, úlken, dushshı, sarı t.b.

Kelbetlik eki túrli usıl menen jasaladı:

1. Kelbetlik jasawshı qosımtalar arqalı jańa máni ańlatıwshı dórendi kelbetlik jasaladı: aqıl-lı, bil-gir, woy-sız, talap-shań, shala-ǵay.2. Sóz qosılıw usılı arqalı qospa kelbetlik jasaladı: qara qoyıw qaslı, aq reńli, aq-qara. Kelbetlik jasawshı qosımtalar atawısh sózlerden kelbetlik jasawshı qosımtalar ha’m feyil sózlerden kelbetlik jasawshı qosımtalar bolıp ekige bóline

Atawısh sózlerge kelbetlik jasawshı -lı, -li,

-sız, -siz, -day, -dey, -tay, -tey, -qı, -ki, -ǵı,

-gi, -shaq, -shek, -shik, -shıl, -shil, -lıq, -lik, -

shań, -sheń, -las, -les, -góy, -dar, -xor, -ıy, -

iy, -ı, -i qosımtalarınıń qosılıwı arqalı dórendi kelbetlik jasaladı. Mısalı: aqıl-lı, dáwlet-li, bilim-siz, qol-sız, muz-

day, biz-dey, at-tay, qıs-qı, tús-ki, jaz-ǵı, keshe-

gi, ashıw-shaq, kewil-shek, tómen-shik, woy-shıl, kók-

shil, awıl-lıq, yerkin-lik, boy-shań, sóz-sheń, qońsı-

las, irge-les, da’me-góy, jara-dar, jala-xor, tariyx-ıy,

a’deb-iy, túrkmen-i (gilem).

Sonday-aq, biy-, na-, na’- qosımtaları atlıqsózlerdiń aldına qosılıp kelbetlik jasaydı: biymezgil, naqolay, na’ma’rt Feyil sózlerge

-malı, -meli, -palı, -peli, -balı,

-beli -ındı, -indi, -ndı, -ndi, -ǵısh, -gish, -qısh,

Qospa kelbetlikler bir yamasa ha’r qıylı sóz shaqabınıń dizbeklesiwinen jasalıp, sındı, sapanı bildiredi. Qospa kelbetlikler jasalıwına qaray tórtke bólinedi:

1) birikken kelbetlikler: jelókpe, piltaban, jelpárrik, aqquba; 2) birikpegen kelbetlikler: ala kóylekli, qara kózli, qara torı, biyday reńli, sarı ala; 3)jup kelbetlikler: jaqsı-jaman, úlken-kishi; 4) tákirar kelbetlikler: beles-beles, tuppa-tuwri Eki sózden birigip, bir máni ańlatıp ketken kelbetlik birikken kelbetlikler delinedi. Mısalı: áwmeser(awma+eser), esersoq (eser+soq), jelókpe (jel+ókpe),piltaban (pil+taban), jelpárrik (jel+párrik), aqquba (aq+quba), ashkóz (ash+kóz), jalańayaq (jalań+ayaq), sırǵıya (sur+qıyal), shaymiy (shayqalǵan+miy),qatıqulaq (qattı+qulaq), qálemqas (qálem+qas), qosjaqpas (qosh+jaqpas), gúdibuzar (gúdi+buzatuǵın), janashır

(janı+ashıytuǵın) hám t.b.Birikken kelbetlik jazıwda birigip jazıladı.Eki yamasa úsh sózdiń dizbeginen jasalıp, birmáni ańlatatuǵın kelbetlik birikpegen kelbetlik delinedi.Jazıwda olardıń hárbir sózi bólek jazıladı.Mısalı: sarı ala, gúreń kók, qara ala, ay júzli,ala shubar, qara qoqshıl.Birikpegen kelbetlikler tómendegi sóz dizbeklerinen jasaladı:

1) eki kelbetlik sózdiń dizbeklesiwinen: qara ala, gúreń, qızıl, ala qasqa, qara torı, qam jılım.

2) Kelbetlik hám atlıq sózdiń dizbeklesiwinen: haq kewil, qayıń qaptal ha’m t.b.;

3) Kelbetlik hám atlıqtan jasalǵan kelbetlik sózler dizbeklesip keledi: qızıl shıraylı, aq saqallı, kók kóylekli t.b.;

4) Atlıq sózlerdiń dizbeklesip keliwinen: yer júrek, qoyan júrek, tas bawır, piste murın t.b.;

5) Sanlıq, ráwish sózlerdiń dórendi kelbetlikler menen dizbeklesip keliwinen: bes balalı, tórt tuyaqlı, Sózlerdiń juplasıp keliwinen jasalǵan kelbetlikler jup kelbetlik delinedi.

Mısalı: Oylı-shuqırlı, mayda-shúyde, qatar-qurbı ǵarrı-jas, uzınlı-kelteli, ashshı-dushshı. Jup kelbetliktiń arasına defis (-) qoyılıp jazıladı.Jup kelbetlikler tómendegi jollar menen jasaladı:

1. Eki kelbetlik sózdiń juplasıp keliwinen jasaladı: tawlı-taslı, saw-salamat.

2. Mánileri bir-birine jaqın kelbetlikler juplasıp keledi: sulıw-shıraylı, salaq-shalaǵay ha’m t.b.

3. Mánileri bir-birine qarama-qarsı kelbetlikler juplasadı: uzın-qısqa, úlken-kishi, oylı-bálent. Tákirar kelbetlikler biri ekinshisin tákirarlap kelip, zattıń sının, túr-túsin bildiredi.Birdey kelbetlik sózlerdiń tákirarlanıp keliwinen jasalǵan sózler ta’kirar sózler delinedi. Mısalı: álwan-álwan t.b. Tákirar kelbetlikler kóbirek kórkem shıǵarmalarda ushırasadı:

Qulan kiyikleri sekirip woynaǵan,

Qıya-qıya shóller qaraqalpaqta.

1. 
   Muwsaev)